01 May 2009

Komplote

Toni Milaqi "The Conspiracy of Julius Civilis" (acrylic on canvas, 130x100 cm, 1996)

Shpesh ne jete hasim personazhe, dukuri apo ngjarje, qe stigmatizojne tere kendveshtrimin dhe perceptimin tone njerezor. E kam thene jo pak here se Rembrandt-i eshte per mua nje figure e tille. Nje nga veprat e tij, e cila ka lene gjurme te pashlyera tek une, eshte "Komploti i Julius Civilis-it". Ajo qe me impresionon tek kjo tabllo, pervec dinamikes kompozicionale, drites, grafikes, teknikes gjeniale, dhe galerise se pashoqe te karaktereve te krijuar, eshte edhe vete historia e saj.

"Komploti" i Van Rijn-it u nis si nje porosi e keshillit te bashkise se Amsterdamit, e cila ne vitin 1660 sapo ishte strehuar ne nje ndertese te re. Tablloja do te stoliste se bashku me tre vepra nga piktore te tjere, muret e zbrazta te godines bashkiake.
Duhet thene se batavini Julius Civilis konsiderohet si kryengritesi i pare hollandez (69 pas Krishtit), i cili bashke me te tjere krere te fiseve batave (Hollanda e sotme) betohen te debojne romaket nga vendi i tyre.

Pasi Rembrandt-i e perfundoi pikturen dhe ajo u ekspozua per disa muaj ne ambientet e bashkise, anetaret e keshillit bashkiak vendosen t'ia kthejne serisht autorit, me pretekstin se puna ishte mjaft e vecante, dhe se nuk duhej te dallonte kaq shume nga veprat e tjera. Dhe ndonese piktori plak mendonte se tablloja ne fjale ishte kryevepra e tij, per perfaqesuesit e bashkise duhej medoemos te beheshin ndryshime. Pikerisht atehere Van Rijn-i duke mos duruar dot mendjengushtesine, si edhe fyerjen e bere, e copetoi -ne nje moment gjaknxehtesie- vepren me thike, duke dashur t'i jape fund debateve mbi te. Tablloja qe disponojme sot eshte nje fragment i piktures se plote, dhe shpetoi fale perkushtimit te njerit prej nxenesve te Rembrandt-it asaj kohe.

Qasja ime mbi kete veper te hollandezit te madh eshte produkt i fazes sime primitive (1996), dhe eshte rezultante e deshires per te trajtuar kete subjekt me nje forme te re, pa u larguar shume nga thyerja konceptive e shperndarjes se personazheve mbi ate kuadrat viziv qe ka mbetur prej vepres se dikurshme te Van Rijn-it.

Pjeset me poshte i perkasin librit "Rembrandti" te shkrimtarit Gledis Shmit, dhe flasin pikerisht per temen ne fjale.

Rembrandt Harmenszoon van Rijn "The Conspiracy of Julius Civilis" (oil on canvas, 309x196 cm, 1661)

***

-Edhe vete Civiliusi eshte nje figure sic ju pelqen juve, -shtoi Jani.- Sic dihet, ai ka qene plak, i fuqishem e i vrazhde, si vellai juaj, ashtu sic e keni pikturuar me helmete te praruar. Ky eshte njeriu, per koken e te cilit ishte vene cmim. Ai ishte gjysme i verber, Taciti thote se kishte humbur njerin sy. Kur mendoj se si do te dale ne tabllone tuaj kjo fytyre me nje sy...

Edhe Rembrandti per kete po mendonte. Fytyra e Civiliusit iu shfaq perpara ne vetmine e zeze te pyllit te Tevtoburgut, e forte si graniti, krenare si shqiponja. Njesoj si Adriani me helmete te praruar, njesoj si vete piktori ne hotelin "Korona", Civiliusi nuk u thye dhe fytyra e tij shprehte nje perbuzje te hapur per shoqerine e larte, qe e kishte denuar me vuajtje. Madheshtia e vrazhde dhe e pathyeshme e kesaj fytyre i shkonte per shtat kurores qe i rrethonte ballin e rrudhur te batavit dhe ndeshkimi qe lajmeronte nuk ishte kanosje e kote; ai i arriti radhet e pushtuesve romake; ndoshta do t'i arrinte edhe borgjezet amsterdamas, ashtu si gjithe sundimtaret e verber e moskokecares te kesaj bote. [1]

***

-Kurre se kisha perfytyruar nje tabllo te tille.
-Kete askush nuk e perfytyronte dot. Nje tabllo si kjo s'e ka pare bota.
Tylpa i hoqi syte nga fytyra e mbretit dhe i hodhi ne fytyrat e komplotisteve te tjere. Ato ngjanin si maska, por ishin fantasmagorike, jashte kohes, te shkeputura nga shqetesimet e vogla, dukeshin sikur dilnin nga erresira parahistorike duke leshuar e duke mbartur mbi vete nje shkelqim te cuditshem qe vetetinte nga shpatat, korracat, gotat metalike e duke shkrire ne syte gjole te thella te territ te padepertueshem. Secili prej tyre nuk ishte aq uni i vet sa c'ishte nje pjese e se teres se madherishme e ne ndeshjen e shpatave te tyre kishte nje afrim, sikur, sipas nje zakoni te lashte, secili do te priste doren e do te derdhte ne venat e veta gjakun e fqinjit.
[2]

***

Me durim, por pak si me pertim, sikur ishte mbushur gjer ne gryke me kete ngjarje, Titusi tregoi c'kishte ndodhur ne zyren e kryetarit te bashkise Van Spihel. Zotin Van den Fondel dhe disa te anetare te keshillit te qytetit nuk e kenaqi edhe aq tablloja e Van Rijnit, e tani, kur edhe tri pikturat e tjera ishin varur ne mur, ata te pakenaqur, shprehen ate, per te cilen ishte hapur ne qytet fjale e qe kishte ardhur gjer ne vesh te Titusit; se nuk duhej qe njera prej pikturave te ndryshonte kaq fort nga tri te tjerat. Po tablloja nuk u hodh poshte... a e kupton Hendrikja kete? "Civiliusi" iu kthye autorit vetem per nje kohe, per disa perpunime. [3]

***

-C'ndryshime?
Zeri i Rembrandtit ishte po aq i mbytur sa me pare, por ama se si iu fryne damaret e qafes se trashe dhe te ballit, se si i mblodhi grusht duart qe i vareshin midis gjunjeve, Titusi nuk mundi t'i shihte, se po rrinte shume larg. [...]
Titusi e preu fjalen: i ati u ngrit si ari i ndjekur duke perplasur kembet u capit neper dysheme. Ku po vente? Te tryeza qe tundej, e qe aty me thike ne dore, i terbuar e me fytyren prush te kuqe, u kthye prape. Per nje cast frika sikur e paralizoi Hendrikjen e shtangur. Mos valle Rembrandti u cmend, aq sa t'ia ngulte thiken ne gjoks te birit?
-Te bej ndryshime, the? -uleriti piktori, dhe jehona ia perhapi zerin ne gjithe depon e zbrazet. -Tani ke per te pare se si do t'i bej ndryshimet.
Pa leshuar thiken nga dora iu vervit tabllose, nguli ne te tehun e pernjeheresh cau drurin...; pastaj verviti thiken, i ra edhe nje here telajos, e flaku e me te dyja duart duke u kapur pas cepave te cara, i copetoi me aq force, sa piktura e care kuiti si nje qenie e gjalle.
- Bubu! C'po ben ashtu, baba?
- Po bej c'me do qejfi, -iu gjegj Rembrandti, rrembeu jelekun nga varesja, hapi deren dhe doli ne terr.
Hendrikja, qe qendroi ne depo, e pa kur djaloshi vuri doren tek e cara e shemtuar, sikur te mos ishte i zoti te besonte se telajo qe shqyer me te vertete, gjersa e provoi me gishtat e tij te dridhur. Ai ishte zbehur, po shtrengonte barkun me dore sikur po i vinte te vjelle, e ajo s'e linte dot vetem. Po Hendrikja kishte ndenjur shume kohe me femijet, ndersa Rembrandti, i keputur, qe kerrusur nen grushtat e skamjes, te turpit dhe te pleqerise.
-Ketu s'ke me c'te besh. Sapo te marresh veten, nisu per ne shtepi, -i tha ajo e u sul pas burrit te saj te dashur, ne terr, ne naten e shkrete... [4]

Gladys Schmitt, "Rembrandt"
(perktheu Klio Evangjeli)

***

Shenime:

Gledis Shmit, "REMBRANDTI", Shtepia botuese "Naim Frasheri", perktheu Klio Evangjeli, Tirane 1986.

1-faqja 558
2-faqja 565
3-faqja 571
4-faqja 577