Komplote

Toni Milaqi "The Conspiracy of Julius Civilis" (acrylic on canvas, 130x100 cm, 1996)

Shpesh ne jete hasim personazhe, dukuri apo ngjarje, qe stigmatizojne tere kendveshtrimin dhe perceptimin tone njerezor. E kam thene jo pak here se Rembrandt-i eshte per mua nje figure e tille. Nje nga veprat e tij, e cila ka lene gjurme te pashlyera tek une, eshte "Komploti i Julius Civilis-it". Ajo qe me impresionon tek kjo tabllo, pervec dinamikes kompozicionale, drites, grafikes, teknikes gjeniale, dhe galerise se pashoqe te karaktereve te krijuar, eshte edhe vete historia e saj.

"Komploti" i Van Rijn-it u nis si nje porosi e keshillit te bashkise se Amsterdamit, e cila ne vitin 1660 sapo ishte strehuar ne nje ndertese te re. Tablloja do te stoliste se bashku me tre vepra nga piktore te tjere, muret e zbrazta te godines bashkiake.
Duhet thene se batavini Julius Civilis konsiderohet si kryengritesi i pare hollandez (69 pas Krishtit), i cili bashke me te tjere krere te fiseve batave (Hollanda e sotme) betohen te debojne romaket nga vendi i tyre.

Pasi Rembrandt-i e perfundoi pikturen dhe ajo u ekspozua per disa muaj ne ambientet e bashkise, anetaret e keshillit bashkiak vendosen t'ia kthejne serisht autorit, me pretekstin se puna ishte mjaft e vecante, dhe se nuk duhej te dallonte kaq shume nga veprat e tjera. Dhe ndonese piktori plak mendonte se tablloja ne fjale ishte kryevepra e tij, per perfaqesuesit e bashkise duhej medoemos te beheshin ndryshime. Pikerisht atehere Van Rijn-i duke mos duruar dot mendjengushtesine, si edhe fyerjen e bere, e copetoi -ne nje moment gjaknxehtesie- vepren me thike, duke dashur t'i jape fund debateve mbi te. Tablloja qe disponojme sot eshte nje fragment i piktures se plote, dhe shpetoi fale perkushtimit te njerit prej nxenesve te Rembrandt-it asaj kohe.

Qasja ime mbi kete veper te hollandezit te madh eshte produkt i fazes sime primitive (1996), dhe eshte rezultante e deshires per te trajtuar kete subjekt me nje forme te re, pa u larguar shume nga thyerja konceptive e shperndarjes se personazheve mbi ate kuadrat viziv qe ka mbetur prej vepres se dikurshme te Van Rijn-it.

Pjeset me poshte i perkasin librit "Rembrandti" te shkrimtarit Gledis Shmit, dhe flasin pikerisht per temen ne fjale.

Rembrandt Harmenszoon van Rijn "The Conspiracy of Julius Civilis" (oil on canvas, 309x196 cm, 1661)

***

-Edhe vete Civiliusi eshte nje figure sic ju pelqen juve, -shtoi Jani.- Sic dihet, ai ka qene plak, i fuqishem e i vrazhde, si vellai juaj, ashtu sic e keni pikturuar me helmete te praruar. Ky eshte njeriu, per koken e te cilit ishte vene cmim. Ai ishte gjysme i verber, Taciti thote se kishte humbur njerin sy. Kur mendoj se si do te dale ne tabllone tuaj kjo fytyre me nje sy...

Edhe Rembrandti per kete po mendonte. Fytyra e Civiliusit iu shfaq perpara ne vetmine e zeze te pyllit te Tevtoburgut, e forte si graniti, krenare si shqiponja. Njesoj si Adriani me helmete te praruar, njesoj si vete piktori ne hotelin "Korona", Civiliusi nuk u thye dhe fytyra e tij shprehte nje perbuzje te hapur per shoqerine e larte, qe e kishte denuar me vuajtje. Madheshtia e vrazhde dhe e pathyeshme e kesaj fytyre i shkonte per shtat kurores qe i rrethonte ballin e rrudhur te batavit dhe ndeshkimi qe lajmeronte nuk ishte kanosje e kote; ai i arriti radhet e pushtuesve romake; ndoshta do t'i arrinte edhe borgjezet amsterdamas, ashtu si gjithe sundimtaret e verber e moskokecares te kesaj bote. [1]

***

-Kurre se kisha perfytyruar nje tabllo te tille.
-Kete askush nuk e perfytyronte dot. Nje tabllo si kjo s'e ka pare bota.
Tylpa i hoqi syte nga fytyra e mbretit dhe i hodhi ne fytyrat e komplotisteve te tjere. Ato ngjanin si maska, por ishin fantasmagorike, jashte kohes, te shkeputura nga shqetesimet e vogla, dukeshin sikur dilnin nga erresira parahistorike duke leshuar e duke mbartur mbi vete nje shkelqim te cuditshem qe vetetinte nga shpatat, korracat, gotat metalike e duke shkrire ne syte gjole te thella te territ te padepertueshem. Secili prej tyre nuk ishte aq uni i vet sa c'ishte nje pjese e se teres se madherishme e ne ndeshjen e shpatave te tyre kishte nje afrim, sikur, sipas nje zakoni te lashte, secili do te priste doren e do te derdhte ne venat e veta gjakun e fqinjit. [2]

***

Me durim, por pak si me pertim, sikur ishte mbushur gjer ne gryke me kete ngjarje, Titusi tregoi c'kishte ndodhur ne zyren e kryetarit te bashkise Van Spihel. Zotin Van den Fondel dhe disa te anetare te keshillit te qytetit nuk e kenaqi edhe aq tablloja e Van Rijnit, e tani, kur edhe tri pikturat e tjera ishin varur ne mur, ata te pakenaqur, shprehen ate, per te cilen ishte hapur ne qytet fjale e qe kishte ardhur gjer ne vesh te Titusit; se nuk duhej qe njera prej pikturave te ndryshonte kaq fort nga tri te tjerat. Po tablloja nuk u hodh poshte... a e kupton Hendrikja kete? "Civiliusi" iu kthye autorit vetem per nje kohe, per disa perpunime. [3]

***

-C'ndryshime?
Zeri i Rembrandtit ishte po aq i mbytur sa me pare, por ama se si iu fryne damaret e qafes se trashe dhe te ballit, se si i mblodhi grusht duart qe i vareshin midis gjunjeve, Titusi nuk mundi t'i shihte, se po rrinte shume larg. [...]
Titusi e preu fjalen: i ati u ngrit si ari i ndjekur duke perplasur kembet u capit neper dysheme. Ku po vente? Te tryeza qe tundej, e qe aty me thike ne dore, i terbuar e me fytyren prush te kuqe, u kthye prape. Per nje cast frika sikur e paralizoi Hendrikjen e shtangur. Mos valle Rembrandti u cmend, aq sa t'ia ngulte thiken ne gjoks te birit?
-Te bej ndryshime, the? -uleriti piktori, dhe jehona ia perhapi zerin ne gjithe depon e zbrazet. -Tani ke per te pare se si do t'i bej ndryshimet.
Pa leshuar thiken nga dora iu vervit tabllose, nguli ne te tehun e pernjeheresh cau drurin...; pastaj verviti thiken, i ra edhe nje here telajos, e flaku e me te dyja duart duke u kapur pas cepave te cara, i copetoi me aq force, sa piktura e care kuiti si nje qenie e gjalle.
- Bubu! C'po ben ashtu, baba?
- Po bej c'me do qejfi, -iu gjegj Rembrandti, rrembeu jelekun nga varesja, hapi deren dhe doli ne terr.
Hendrikja, qe qendroi ne depo, e pa kur djaloshi vuri doren tek e cara e shemtuar, sikur te mos ishte i zoti te besonte se telajo qe shqyer me te vertete, gjersa e provoi me gishtat e tij te dridhur. Ai ishte zbehur, po shtrengonte barkun me dore sikur po i vinte te vjelle, e ajo s'e linte dot vetem. Po Hendrikja kishte ndenjur shume kohe me femijet, ndersa Rembrandti, i keputur, qe kerrusur nen grushtat e skamjes, te turpit dhe te pleqerise.
-Ketu s'ke me c'te besh. Sapo te marresh veten, nisu per ne shtepi, -i tha ajo e u sul pas burrit te saj te dashur, ne terr, ne naten e shkrete... [4]

Gladys Schmitt, "Rembrandt"
(perktheu Klio Evangjeli)

***

Shenime:

Gledis Shmit, "REMBRANDTI", Shtepia botuese "Naim Frasheri", perktheu Klio Evangjeli, Tirane 1986.

1-faqja 558
2-faqja 565
3-faqja 571
4-faqja 577