09 December 2009

Kuajt e Kuq dhe Shqiptarizma

Constantinos Ieromonachou "Saint Demetrius of Thessaloniki" (icon on wood, 1725), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Ngacmimi...

Një nga gjërat që e kam tërësisht të vështirë të përtyp, është proçesi i manipulimit të historisë, apo qoftë edhe i periudhave të ndryshme të saj, të cilin si fenomen e hasim kaq shpesh në historiografinë shqiptare. Të thuash se mund të kuptosh deri diku shkaqet kur ky faktor haset tek përfaqësuesit e Rilindjes Kombëtare, në varësi të nevojave të kohës, apo edhe tek sistemi i kaluar totalitar nacional-komunist, është diçka e kuptueshme. Por që ky fenomen të jetë në kulmin e lulëzimit të tij këto dy dekadat e fundit, kjo me të vërtetë është shqetësuese.

Lexova sot tek gazeta Shekulli artikullin e Maks Velos me titull "Rrugëtime bizantine", i cili më vuri në mendime. Artikulli ka marrë spunton nga ekspozita "Arkitektura si imazh" (dhe jo siç e përkthen Velo "Arkitektura në ikona"), e cila është çelur në Muzeun e Kulturës Bizantine Selanik Greqisë. Në fakt Velo nuk flet për ekspozitën në fjalë, por për pjesëmarrjen në këtë eveniment të ikonës "Shën Dhimitri i Selanikut", e piktorit-ikonograf epiriot Konstandin Jeromonahu (emri i shqipëruar). Thotë në artikullin e tij Maks Velo:

"... Ishte (ekspozita) një ngjarje madhore për artin bizantin dhe postbizantin shqiptar... Me atë ekspozitë u afirmua vlera shumë e lartë artistike e ikonave shqiptare...

...Arti Bizantin dhe postbizantin është pasuria jonë më e madhe në art. Kjo është e vetmja pasuri artistike e bërë nga artistët shqiptarë që po vlerësohet lart në botë, kudo që ajo ekspozohet..."

...konstatimi

Respektoj padyshim të kaluarën e zotit M. Velo, por mendoj se dashje pa dashje, gjuha e përdorur prej tij në leximin e së shkuarës, nuk ka aspak dallim, përkundrazi, është fund e krye e njëjtë, me atë që përdorte regjimi i kaluar nacional-komunist në Shqipëri.

...retotikë

Për ç'artistë-ikonografë shqiptarë na flet zoti Velo?! Për ç'ikona bizantine shqiptare bën fjalë?! Përse këta piktorë shqiptarë krijojnë një art të mirëfilltë greko-ortodoks?! Përse shkruajnë greqisht gjithçka që lidhet me veprat, me mendësitë dhe filozofinë e tyre; dhe nga vërtetohet se njerëzit në fjalë, ishin zotërues të shqipes (për të mos thënë shqiptarë)? Përse mbajnë emra grekë? Përse trajtojnë tema si çlirimi i Selanikut prej bullgarëve, dhe jo tema tipike shqiptare, si bie fjala për shembull dicka me Mujin dhe Halilin? Sa mund të konsiderohet shqiptar një njeri, grup shoqëror, a popullatë njerëzish, në kulturën e përditshme të së cilës nuk ekziston asgjë, që të ketë lidhje me elementin etnik të sipërpërmendur? Si mund të konsiderohet shqiptar një qytetërim që nuk flet shqip?!
Përse vallë një intelektual i fund viteve 2010 duhet të flasë sot me gjuhën groteske nacional-komuniste shqiptare, duke përdhunuar si pasojë vetë gjurmët historike të së shkuarës?

...metoda

Kur flasim për shtjellimin, apo të lexuarit, e një vepre përfaqësuese të pikturës bizantine, duhet që ta bëjmë atë përmes një metodologjie të caktuar, duke kaluar përmes disa akseve kryesorë. Nëse duam të nxjerrim në pah karakteristikat etnike, të flasim mbi atë se kujt qytetërimi i janë pjesëmarrës njerëzit që krijuan një vepër, ç'gjuhë flisnin dhe kujt kombi i përkisnin, duhet të ndjekim një rrugë të caktuar studimore.

Elementi i parë, ndoshta më kryesori, është zbërthimi i shkollës piktorike në të cilën bën pjesë vepra. Karakteristikat themeltare; gjuha vizuale e përdorur. Mënyra se si është konkluduar artistikisht nën këtë prizëm; veçoritë individuale të krijuesit. Aftësia e tij (ose jo) për t'i dhënë elemente personale një teme që është e njëjtë për të gjithë. E më pas, studimi i epigrafive mbi pikturë (ikonë), i gjuhës së përdorur, i onomastikës, i karakteristikave gjuhësore, etj...

...faktet

Në këtë postim kam sjellë ndër të tjera edhe tre punë të ikonografit Konstantin Jeromonahu, por edhe një të Onufer Qipriotit, të cilat aktualisht gjenden në Muzeun e Artit Bizantin në Korçë. Kam evidentuar paragrafët që autorët e tyre na japin hollësi në relacion me ikonat, mbi krijuesit, mbi sponsorët, mbi shkaqet që u krijuan, por përmbi të gjitha edhe mbi faktin se kujt qytetërimi dhe komuniteti etnik i përkasin.

Nëse zoti Velo, si studiues që është, do të mund të evidentojë qoftë edhe një gërmë shqipe, një emër, një referencë, apo një fjalë që të mund të na kujtojë diçka shqipe/shqiptare, atëherë do të pranoja pa më të voglin ngurim se bëhet fjalë për art shqiptar, dhe për artistë që mund të quhen shqiptarë. Por nga sa shkruhet në imazhet e mëposhtme, nga pozitat e zotëruesit të shqipes, z. Velo nuk kupton asnjë fjalë, dhe këtu mund të thuhet se gjendet edhe zanafilla e absurdit, në lidhje me shqiptarinë dhe shqiptaren e ikonografisë dhe të artit bizantin epiriot, e si pasojë edhe e qytetërimit epiriot përgjatë shekujve.

...Shën Dhimitri i Selanikut-ikona

Ikona e vitit 1725 e Konstandin Jeromonahut, është një prurje e rrallë, virtuoze e ikonografisë pasbizantine epiriote. Me një trajtim tejet individual, që vihet re qysh në thyerjen kompozicionale, në mënyrën se si shpërndahet ngjyra blu e detit, në sipërfaqen mbi të cilën operohet. Në mënyrën se si ulëret ajo blu, përkrah florishencës turfulluese të së kuqes së kalit. Në mënyrën se si çahet aq bukur kuadrati i ngrohtë piktorik, përmes lojës mjeshtërore të së bardhave.

Tema e përzgjedhur na përshkruan një akt të dhunshëm, vrasjen e carit bullgar John I (në vitin 1207 e.s), i cili konsiderohet si një prej mrekullive/bëmave të Shën Dhimitrit (ky i fundit ka rrojtur në shekullin e 4 e.s.). Duke vërejtur ikonën e Shën Dhimitrit kemi ndjesinë se përmes këtij akti të dhunshëm çlirohemi. Të njëjtën ndjesi, atë të çlirimit, provoi edhe popullsia greko-ortodokse e Selanikut, prej sulmeve bullgare, të cilat synonin të pushtonin qytetin, temë mbi të cilën na flet ikonografi Jeromonahu. Shën Dhimitri prezantohet si kundërshtar i paepur kundër tiranisë, dhe mbrojtës i vendosur i civilizimit greko-ortodoks bizantin të kohës.

Për sa i përket shkollës piktorike të Konstandin Jeromonahut, ndonëse është përfaqësues i shkollës së Korçës, e cila kahjen konceptuale e ka për nga shkolla ikonografike e Maqedonisë (krahinë në veri të Greqisë), në mjaft punë të tij hasim një ndikim tepër të madh dhe të shkollës ikonografike të Kretës. E njëjta gjë mund të thuhet edhe per ikonën e Shën Dhimitrit të vitit 1725. Tonet e errëta në modulimin e fytyrës dhe duarve, stilizimi, por edhe trajtimi grafik i punës, janë më afër koncepteve të shkollës së Kretës, se sa asaj Maqedone.

...përshëndetje z. Velo!

Arti kristian i Epirit Verior, ose i thënë ndryshe ai i Shqipërise së Jugut, qysh nga kristianizmi i hershëm, epoka bizantine, e më vonë ajo pasbizantine, është një shprehje e pamohueshme e qytetërimit greko-ortodoks të kohës, dhe artistët që ishin pjesëmarrës të kësaj kulture, nuk mund të konsiderohen kurrë si pjella shqiptare apo qytetërimi shqiptar. Ata artistë dhe ai art i mirëfilltë epiriot, janë po aq shqiptare, sa ç'janë akuarelistët dhe akuarelet kineze të tilla. Është tjetër gjë të themi, që shoqëria shqiptare, por edhe shteti 90 vjeçar shqiptar, kanë akumuluar dhe do të akumulojnë nga këto thesare të trashëgimisë botërore, dhe tjetër gjë të cilësohet ky civilizim si shqiptar. Shtetet aktuale, sikurse edhe Shqipëria, janë pjella tejet të vona politike/administrative në udhëtimin tonë njerëzor përgjatë shekujve, dhe është gabim fatal të lexojmë të shkuarën, me syzet miope të mikropolitikave nacionaliste të së tashmes. Për të lexuar historinë, duhet të kesh thjesht sytë hapur.

(p.s. -Për të parë më të detajuara fotografitë, klikoni mbi to.)

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator" (icon on wood, 1694), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator -detail" (icon on wood, 1694)

Constantinos Ieromonachou "Virgin Mary" (icon on wood, 1710), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Constantinos Ieromonachou "Virgin Mary -detail" (icon on wood, 1710)

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator" (icon on wood, 1710), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator -detail" (icon on wood, 1710)

Onouphrios Cypriotes "Christ Pantokrator" (icon on wood, 16th Century A.D.), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Onouphrios Cypriotes "Christ Pantokrator -detail" (icon on wood, 16th Century A.D.)

Greek Epigraphy [Early Christianity] in Northern Epirus (Apollonia, 56 x 123 x 19 cm, 6th Century A.D.), Archaeological Museum, Tirana, Albania

Greek Epigraphy [Early Christianity] in Northern Epirus (Apollonia, 6th Century A.D.), Archaeological Museum, Tirana, Albania

Greek Epigraphy [Early Christianity] in Northern Epirus (Apollonia, 56 x 123 x 19 cm, 6th Century A.D.), Archaeological Museum, Tirana, Albania

01 December 2009

Emancipimi i Gruas dhe Ndikimet e Huaja

Llambi Blido "Vajza në Pultin e Komandimit" (oil on canvas, 1971)

Kohët e fundit u njoha me veprën "Vajza në Pultin e Komandimit"Llambi Blidos (1971), e cila shfaq kërshëri për analizë dhe vëzhgim. Vepra në fjalë është pronë e Galerisë Kombëtare dhe ekspozohet në të. I përket një prej periudhave më të begata në të cilat kaloi piktura shqiptare e shekullit të njëzet, fillimit të viteve 1970.

Vetë autori i saj në një intervistë për gazetën Shekulli, të datës 15.6.2009, me titull "Socializmi real? Punë me porosi" shprehet:


"Është një tablo tipike e realizmit socialist, një temë e rëndësishme e kohës: "emancipimi i gruas". Kam përdorur shkronja të vendosura në mënyrë ritmike, si element përbërës i tablosë. Në përgjithësi, prirja është grafike. Një tablo ku vepron më shumë gjuha e linjave. Gjuha e ngjyrave është mjaft e kursyer, e sfumuar, e kontrolluar, qëndron afër së bardhës në kontrast me tonet e errëta të germave. Të gjitha këto janë të organizuara brenda një estetike të caktuar. Aty ekziston ajo vija melodike që mund ta quaj duke marrë hua fjalorin e muzikës. Që të jetë e denjë për t'u quajtur vepër arti, ajo duhet të ketë një vijë melodike të qartë..."

Ajo që më bëri menjëherë përshtypje tek kjo punë është thjeshtësia në trajtimin e subjektit, dekorativiteti, sipërfaqet e sheshta, mosekzistenca e volumeve, gama e kursyer e ngjyrave, linja elokuente.

Mësoj se Ll. Blido ka punuar si piktor ilustrues i librave për fëmijë (comics), në revistën Pioneri, por edhe si karikaturist për vite me radhë dhe ky faktor mund të ndriçojë deri diku këndvështrimin e tij në lidhje me këtë vepër, i cili largohet mjaft prej metodës së socrealizmit. Por nga angazhimi si piktor-ilustrues diku, deri në të shprehurit nëpërmjet pikturës së kavaletit me këtë frymë ekziston vërtet një hendek mjaft i madh ndarës.

Menjëherë sa pashë "Vajzën në Pultin e Komandimit"  mendja më shkoi tek piktura e një prej përfaqësuesve më të fuqishëm të pop artit amerikan, tek Roy Lichtenstein. Puna e tij "M-Mabye" e vitit 1965, dëshmon pikërisht këtë lidhje. Bëhet fjalë për dy punë me një diferencë kohore prej gjashtë vjetësh. Është vërtet për t'u habitur. Dy artistë që krijonin paralelisht, në dy anë të ndryshme të globit dhe që kishin arritur -të paktën me këto dy punë të tyret- në të njëjtat konkluzione, në të njëjtin qëndrim estetik, në të njëjtën formë akumulimi të ambientit rrethues, si edhe në një mënyrë mjaft të ngjashme të shprehuri.

Vërej një përafri të madhe perceptimi, por dhe konkludimi vizual. Dekorativiteti, linja, thjeshtësia e trajtimit. Forma se si modulojnë psh: flokët e heroinës, është tërësisht e njëjtë. Stilizimi i buzëve, i hundës, i syve -po i njëjtë. Këndi i vështrimit -përsëri i përbashkët- tejet lozonjar, femëror dhe i orientuar diku anash spektatorit duke bërë keshtu të bardhën e syve të kumbojë. Përdorimi i shkronjave, i fjalës në kuadratin piktorik, për të dy i përbashkët.

Por a ishte vallë e mundur në Shqipërinë tejet të izoluar komuniste, një artist të ishte në dijeni të rrymave më përfaqësuese të artit të atëhershëm perëndimor? Nuk është aspak rastësi që kjo vepër e realizuar nga Llambi Blido, ashtu sikurse "Epika" nga Edison Gjergo, apo "Mbjellja" nga Edi Hila, i përket fillimit të viteve 1970; asaj pranvere rigjallëruese që përjetuan artet shqiptare, si edhe frymës liberale që mbizotëronte në lidhje me informacionin që vinte përtej kufijve, mbi rrymat, lëvizjet, dhe drejtimet artistike të kohës. Nuk ishte aspak çudi që Llambi Blido të ishte njohur me pop artin amerikan, apo edhe me artin e Roy Lichtenstein, nëpërmjet revistave të ndryshme perëndimore. Këtë argument ma përforcon më tepër intervista e tij kur flet për pikturën dhe piktorët e asaj kohe tek gazeta Shekulli dhe thotë:


"Pjesa tjetër (që ishin pak në numër) e hodhën vështrimin
nga përparimi. Me gjuhën e asaj kohe, "u ndikuan nga arti
borgjezo-revizionist". Në të vërtet ashtu ishte, por me ndryshimin që ishte shumë pozitiv, nuk ishte ashtu siç thoshte partia. Këta i dhanë frymëmarrje artit të realizmit socialist."

Duke folur pra për "Vajzën në Pultin e Komandimit"(1971), kemi të bëjmë me një pikturë të influencuar (të orientuar) nga filozofia e pop artit; kemi të bëjmë me një krijim që përpiqet të shkundë nga vetja dogmën ideologjike mbi të cilën merr përsipër të flasë, duke ia arritur më së miri; kemi të bëjmë ndoshta me veprën e parë përfaqësuese të pop artit Shqipëri; kemi të bëjmë me një pikturë dinjitoze, e cila rrezaton thjeshtësi, ëmbëlsi, dinamikë, por dhe modesti krijuese.

Roy Lichtenstein "M-Maybe" (oil and magna on canvas, 1965)

03 November 2009

Skulptura Shqiptare, Nga Stalini tek Muji dhe Halili


Një Dokumentar
Teksa shkruaja disa kohë më parë shkrimin "Do të marr Çiften, do të dal për gjah", e teksa sillja ndër mend Monumentin e Stalinit- vepër e skulptorit Odhise Paskali (vendosur në ish Kombinatin e Tekstileve "Stalin", Tiranë), brenda meje rrotullohej pyetja se cili vallë ishte fati i monumentit, dhe ku gjendej ai tanimë? Ashtu rastësisht përgjigjen ma dha dokumentari mjaft interesant i kineastit Fatmir Koçi, i vitit 1995, me titull "Alternative Head".

Dokumentari ka një personazh qëndror, Vladimir Metanin, i cili punon ne fonderinë e derdhjes së veprave të artit në Tiranë. Njihemi përgjatë filmit me ambientet e fonderisë, të cilat ishin kthyer, diku aty në fillim të viteve 1990, në një pikë grumbullimi të statujave dhe monumenteve të socrealizmit që i përkisnin kryesisht shesheve/hapësirave publike. Shohim monumentet e Enver Hoxhës, të Stalinit e Leninit. E pikërisht atëherë dëgjojmë Vladimirin të thotë: "Unë kam pasur fat; Po të mos ishin bërë monumentet e këtyre zotërinjve, kurrë s'do të kisha realizuar punët e mia..." .

"Vladimir Metani working in an old Factory, Tirana, Albania" (Photo by Michel Setboun)

"Vladimir Metani working in an old Factory, Tirana, Albania" (Photo by Michel Setboun)

Vladimir Metani
Në një shkrim të datës 12 janar 2004, në gazetën "Koha Jonë", me titull: "Artisti që krijon dhe derdh në bronx legjendat shqiptare", gazetarja Vali Qyrfyçi na bën një prezantim të Vladimir Metanit:

"Metani ka lindur në vitin 1951 në Elbasan... Pas shkollës 7-vjecare, Vladimiri ndjek shkollën e rezervave të punës dhe më pas vazhdon shkollën e mesme, në politeknikum, për mekanik, pa shkëputje nga puna. Në fund të viteve '60 fillon punën në fonderinë e derdhjes së veprave artistike në Tiranë. Aty vazhdon të punojë dhe sot e kësaj dite... Vladimiri gjithmonë me modesti deklaron se është autodidakt, por dhe i vetmi skulptor në vend që i realizon tërësisht veprat e veta, që nga ideja, në allçi dhe deri në derdhjen përfundimtare..."
 
Varrmihësi
Duke ndjekur filmin dokumentar të Fatmir Koçit, ndjen një lloj stepjeje, tek has kaq qartë imazhin tejet të shfytyruar të tranzicionit shqiptar në këtë njëzet vjeçarin e fundit. Shohim me rrëngjethje Vladimirin të godasë me vare, pa i bërë syri tërt, një monument gjigand mermeri të bardhë. E shohim të këndojë "rusisht" përballë një shtatoreje bronxi, me duar të shqyera, të Leninit. E shohim më pas të marrë pjesët e shqyera nga monumentet, t'i shkrijë, e me to të krijojë ato që ai i quan vepra mbi personazhet mitologjike shqiptare.

Diku në dëshmitë fotografike të Michel Setboun, zbuloj Metanin, në fonderi, të pozojë triumfator përfund këmbëve të Monumentit të Stalinit, të realizuar nga O. Paskali. Vetëm atëherë kuptova fatin e vërtetë të asaj shtatoreje, të një prej veprave më përfaqësuese të realizmit socialist shqiptar; me siguri arti i Paskalit duhej të flijohej për t'i dhënë jetë miteve dhe legjendave kombëtare shqiptare që kishin mësyrë fantazinë e shfrenuar të Vladimir Metanit.

Vrasësit
 Në fakt, në këtë tragjedi, nësë Vladimiri me të tjerë shokë metalurgë, kryen rolin e varrmihësit të mjaft prej veprave themelore të skulpturës monumentale shqiptare, vrasjen e vërtetë nuk e kryen ata. Vrasësit e vërtetë janë të gjithë përfaqësuesit kryesorë të klasës politike shqiptare të këtyre njëzet viteve të fundit. Të gjithë ata presidentë e kryeministra, ministra e zv-ministra, ata deputetë e kryetarë bashkish, ata drejtorë të Galerisë Kombëtare të Arteve dhe ata nëndrejtorë; që udhëheqin shtetin shqiptar në këtë katrahurë të vërtetë institucionale, në këtë batak shpirtëror dhe mjerim të thellë ekonomik e social.

Pyetje Retorike
Përse vallë sa herë që ndryshojnë situatat politike në Shqipëri, duhet të asgjesohen të gjitha gjurmët e së shkuarës? Përse vallë duhej të zhdukeshin ato punë kaq përfaqësuese të skulpturës së socrealizmit shqiptar? Sepse frymëzuesit e këtyre veprave ishin diktatorë?! Po atëherë pse nuk i vëmë flakën edhe piramidave egjiptiane, apo çdo lloj gjurme në arkitekturë, pikturë, e skulpturë, që përshkruan jetën e faraonëve egjiptianë, si edhe tiraninë e pamëshirtë të atyre kohërave (shumëherë më të egër se periudha komuniste shqiptare)? Përse nuk djegim Luvrin apo Hemirtazhin, muzeun e Pradës apo kishat e Vatikanit? Përse të mos shkatërrojmë murin kinez?! A mos vallë bëmat e Papatit, e mbretërve dhe perandorëve të ndryshëm, e diktaturave të të gjitha formave, ishim më progresiste? A mos vallë regjimet social-politike të rrugëtimit tonë njerëzor në këtë botë, ishin më demokratike? Bazuar në të njëjtat mendësi, ç'na duhen sot veprat e Velaskesit dhe të Gojës, tek na përshkruajnë fodullëkun irritues të familjeve mbretërore spanjolle? Pse nuk asgjesojmë të gjitha pikturat e Davidit apo të Engërit tek na përplasin turinjve arrogancën e një batakçiu ushtarak si Napoloni, i cili zhyti botën në gjak, për të kënaqur egon e tij militare si edhe interesat e klasës franceze në pushtet?

Reflektim
Nuk i zhdukim të gjitha këto, sepse prej çdonjërës prej atyre periudhave dhe atyre veprave në veçanti, mund të mësojmë. Mësojmë rrugën e përgjakur nga ku kaluam, dhe sakrificat të cilat na u desh të bënim si specie njerëzore. Mësojmë të shohim të metat tona në sy. Të shohim degradimet, qorrsokakët dhe ashpërsinë e totalitarizmave të çdo tipi, të shohim sa mikroskopik e bëmë personalitetin njerëzor në kohë të tilla. Duke hedhur vështrimin në thellësi të diktaturës, duke e analizuar atë, mund të themi se përparojmë, se ecim përpara.

Por duke menduar të gjitha këto, kam frikë se për çfarë flas përbën lluks për klasën politike shqiptare, për realitetin social shqiptar, për artin e mjeruar shqiptar, për individin e ngratë që rron në Shqipëri, në këto kohëra famëkeqe dhe dritëshkurtëra të kolerës...

"Vladimir Metani's Work" (Photo by Marco, Fellow of Eagles, 2007)

"Vladimir Metani's Work" (Photo by Marco, Fellow of Eagles, 2007)

(P.S. -Fotografitë më sipër, janë disa punë nga Vladimir Metani.)
 

29 October 2009

"Gazeta Telegraf" vjedh shkrimet e blogut: "Arti në Kohërat e Kolerës"

Gazeta Telegraf: "Me Ne Nis Dita Ndryshe..."

Eshtë e habitshme, sa me lehtësi hasim fenomenin e vjedhjes intelektuale, përpos një morish fenomenesh të tjera negative, që lulëzojnë në panoramën mediatike të shtypit të shkruar shqiptar. Eshtë vërtet për t'u habitur me mjerimin intelektual, të rrogëtarëve, të cilët mbushin një numër të madh faqesh në gazetat shqiptare. Eshtë për të ardhur keq, kur sheh vjedhjen, dhe përvetësimin e punës meditative të tjetërkujt, të jetë kthyer në ideologji bazë, si edhe në praktikë të vetme pune në mjaft gazeta shqiptare.

Duke shfletuar shtypin shqiptar, dhe më konkretisht "Gazetën Telegraf" , hasa brenda saj një artikull (i cili bën pjesë në sumplementin kulturor) të datës 9 tetor 2009, me titull: "Pse Refuzoi Guri Madhi, të hiqte Mehmetin Tablloja" të personit që nënshkruan me emrin Leonard Veizi. Duke lexuar hyrjen e artikullit, kuptoj se  i nderuari  L. Veizi nuk ka bërë gjë tjetër, veçse ka vjedhur pjesë të analizës sime në blogun "Arti në Kohërat e Kolerës", të datës 29 qershor 2009, me titull: "Lloqe Kavaje" , dhe të gjitha këto pa cituar aspak burimin e informacionit. Pjesa e vjedhur vijon më poshtë:

"Historia

Vepra e përfunduar prej G. Madhit u paraqit në ekspozitën e
nëntorit 1974. Komisioni mbikëqyrës i kësaj ekspozite i përbërë prej anëtarësh të Komitetit Qendror dhe "artistësh" e cilësoi si të pambaruar, me probleme të theksuara kryesisht në modulimin e figurës së E. Hoxhës, e cila ishte trajtuar përmes perceptimit disi ekspresiv, jo fotografik të Madhit. I sugjerohet artistit ta rishikoj, ripikturoj veprën, gjë që nuk u pranua prej tij. Vendoset
që figura e Enver Hoxhës të ripunohet prej piktorit Zef Shoshi, i cili konsiderohej si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të soc-realizmit shqiptar. Portreti i këtij të fundit disi fotografik-natyralist -që ne shohim sot - është produkt i retushimit të Zef Shoshit, duke dalluar qartë nga teknika e G. Madhit, dhe trajtimet e personazheve të tjerë të veprës..."
Eshtë për t'u habitur veprimi i Leonard Veizit, pasi në blog citoj se: "Ndalohet rreptësisht të kopjuarit, të importuarit dhe të publikuarit e materialeve të këtij blogu pa dijeninë dhe aprovimin (me shkrim) të autorit..."

I drejtohem në këtë letër të hapur Drejtuesve të "Gazetës Telegraf", si edhe Kryeredaktorit të saj, duke ju thënë se:

Ju vë në dijeni sot, 29 tetor 2009, fenomenin e përvetësimit të punës sime intelektuale prej artikullshkruesit Leonard Veizi, dhe rrjedhimisht edhe prej gazetës suaj, duke shpresuar që ju vetë si staf drejtues, të distancoheni publikisht përballë këtij veprimi. Shpreh dëshirën time, që ky akt abuziv të mos përsëritet më në të ardhmen. Në rast të kundërt, ju bëj të ditur se nuk do të nguroj t'u drejtohem organeve të Drejtësisë Shqiptare, për këtë shkelje flagrante të së Drejtës së Autorit, dhe të kërkoj dënimin e Organit Tuaj Informativ, si edhe të gazetarit përvetësues.

Sa për gazetarin Leonard Veizi, ju them miku im, se akti juaj nuk është as shenjë maturie dhe as shenjë pjekurie intelektuale. Vjedhja është vjedhje, dhe si e tillë duhet dënuar. Nëse një veprim i tillë do të ripërsëritet në të ardhmen, gjuha që do të përdor ndaj jush, do të jetë e ndryshme.

Gjithë të mirat!
Toni Milaqi

03 October 2009

Në Emër të Popullit

"Monument for the socialism" (Photo by Michel Setboun, Albania, 1981)

"Propaganda Poster, Albania" (Photo by Erik Stewart, 1988)

"Communist Monument, Albania" (Photo by Thomas Aelbrecht, Albania)

"Communist Albania" (Photo by photowala28 / Jane Roselawn, Albania, 2006)

Kohët e fundit, më ngacmon artistikisht ideja e hulumtimit të simboleve vizuale të regjimit nacional-komunist shqiptar. Simbolet komuniste, të cilat i hasje kudo në periudhën e diktaturës, janë të shumta dhe tepër interesante për vëzhgim e analizë. Prej studimit të tyre dalin konkluzione thelbësore, të mënyrës se si ushtrohej filozofia marksiste-leniniste në truallin e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. Mund të ndahen këto simbole politike/propagandistike në dy kategori të mëdha.

Në të parën dallojmë simbole me karakteristika ndërkombëtare si: "ylli, drapëri dhe çekani, kurorat e kallinjve të grurit, grushti i mbledhur, portretet e katër klasikëve të komunizmit, flaka e revolucionit, libri apo kordelet e kuqe, oxhaqet dhe shtyllat e tensionit të lartë", të cilat importohen kryesisht prej Bashkimit Sovjetik dhe Kinës.

Në grupin e dytë vërejmë simbole me karakteristika nacionale (shqiptare) si: "shqiponja dykrerëshe (që në fakt rrjedh prej periudhës bizantine të trojeve që pas 1912 u identifikuan si Shqipëri, dhe që më tepër se simbol nacional, ështe simbol ikumenik), flamuri kombëtar, harta e shtetit, logo e PPSH, portreti i Enver Hoxhës, figura e ushtarit, pushka dhe kazma".

Këto dy të fundit janë kokë e këmbë pjella të mendësisë shqiptare, dhe leximi i tyre në aspektin filozofik/pamor/psikologjik, na qartëson atë që ndodhi në Shqipëri për dyzetepesë vjet me radhë.
Kazma dhe pushka, simboli i shkatërrimit dhe i militarizimit. Vallë a nuk ndodhi kjo gjë në Shqipërinë komuniste? Nuk u shkatërruan, ato mijëra objekte kulti/kulturore/historike, ato afreske e ikona, ato biblioteka e ajo literaturë që gjendej në kishat dhe manastiret e panumërta, dhe bashkë me to, ato vlera kolosale të artit bizantin e pasbizantin që patën fatkeqësinë të jenë krijuar në truallin e njësisë gjeografike, e cila më 1946 do të shpallej/thirrej si Republika Popullore e Shqipërisë? Nëse kazma ishte simboli i shkatërrimit, dhe pushka i militarizimit të gjithë jetës së vendit, simbioza e çmendurisë ushtarake, e bunkerizimit dhe e afsheve luftarake, përse nuk hasim në masë një simbol ndërtues?! Ka momente që në parrullat propagandistike shohim tek-tuk edhe mistrinë (vegël e ndërtuesit), por nuk mund të thuhet se është imazh primar, i të njëjtës peshë, dhe i të njëjtit potencial përfaqësues, si ai i pushkës dhe i kazmës.

Këto simbole emblematike të totalitarizmit nacional-komunist shqiptar, gjendeshin kudo. Edhe rrugëve të qyteteve, edhe në uzina e fabrika, edhe në dyqane e lokale, edhe në shkolla e kampe pushimi, edhe në salla mbledhjesh e zyra të gjithfarë tipi, madje jo në pak raste edhe në ambientet intime e shtëpitë e vetë njerëzve.
"Edhe Zoti ka nevojë për reklamë, prandaj bien këmbanat." - thotë diku Nikos Kazanxaqis. Sistemi komunist kishte nevojë të përçonte doktrinën e kuqe në masën e gjerë, dhe rrënjosja e principeve të kësaj doktrine, kushtëzonte ndër të tjera edhe ekzistencën e kudogjendur të simboleve të tija vizuale.

Në fakt, brezi im (i viteve '70) ishte brezi i fundit i plejadës famëkeqe të Njeriut te Ri Shqipëri. Fryt i atij eksperimenti historik, që u orvat, dhe deri diku ia arriti, të shpërbëjë në mënyrë gati totale trashëgiminë dhe dijen e deriatëhershme në leximin e historisë, të gjithçkaje që lidhej me të shkuarën e trevave dhe të banorëve të shtetit ende të ri shqiptar.

Si fëmijë (ashtu si mjaft të tjerë), nuk mund ta kuptoja botën përtej slloganeve, shablloneve, por edhe simboleve komuniste. Ishin pjesë e jetës sime, dhe deri diku identifikohesha me to. Madje më kujtohet se dikur kam dalë një fotografi me kapele partizane, me yll të kuq në ballë, duke shtrënguar një pushkë druri në dorë. Po kështu, skuadra ime e dashur Partizani kishte për simbol yllin me topin e futbollit në qendër. Nuk i shoh pra, me përbuzje tanimë ato simbole. Përkundrazi më zgjojnë ndjenja nostalgjie për naivitetin dhe dlirësinë e viteve fëminore.

Por përpos nostalgjisë të një bote të parë me sytë e fëmijës, a ka vallë vend për interpretim, zhbirim meditativ dhe analizë, si edhe për një përqasje sa më të afërt të simbolikës vizuale nacional-komuniste shqiptare? Dhe përse do të na duhet të bëjmë diçka të tillë sot?
Sigurisht, që kjo përqasje ndaj sistemeve diktatoriale, krijon të njëjtën analogji konceptive, me veprimin e një shkencëtari që i afrohet gjithë kureshtje kraterit të një vullkani të shuar, me shpresën se duke e studiuar, do të mësojë më tepër për të, dhe se kjo njohje do t'i vlejë në një farë mënyre në të ardhmen. Pasi vullkani është aty, duke dihatur në thellësi të tokës; nuk u zhduk, thjesht po fle. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për sistemet diktatoriale. Është detyra jonë, jo t'i mohojmë dhe të harrojmë, por t'i njohim esencialisht, sepse vetëm duke bërë diçka të tillë, do të mund të krijojmë imunitete ndaj këtyre sëmundjeve kanceroze të historisë sonë njerëzore.

Nga ana tjetër është sot komoditet, të mund të luash artistikisht me emblema, situata, e nocione të caktuara, që vetëm tre dekada më parë artistët e kishin krejtësisht të pamundur t'u afroheshin, dhe që nëse do të tentonin të bënin diçka të tillë, mund t'a paguanin edhe me jetën e tyre.

Eshtë komoditet të marrësh ato simbole, dhe t'i shpërbësh në formë, duke i rikrijuar, duke i bërë të thyeshme, e duke u vrarë autoritetin totalitar. Eshtë grishëse ti zhveshësh ato imazhe pamore nga era e gjakut, nga cinizmi më i paskrupullt social/politik, dhe nga mjerimi aq i thellë intelektual, dhe t'u japësh një jetë të re. Eshtë e natyrshme të duash të thyesh çelikun e kallupeve sociale, që u përpoqën të ndrydhin gjithësinë tënde njerëzore, dhe me copat e thyera të ndërtosh një urë të shëndoshë, që të lidhë të shkuarën me të ardhmen, dhe që të bëjë sa më pak të dhimbshme peshën e së tashmes...

Toni Milaqi "Communist Albania" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2009)

Toni Milaqi "Lapidar" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2009)

Toni Milaqi "Communist Era Monument" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2009)

Toni Milaqi "Thinking about Communist Era in Albania" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2009)

Toni Milaqi "Sexy Star" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2009)

Toni Milaqi "Hammer and Sickle" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2009)

Toni Milaqi "Bunker" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2009)

Toni Milaqi "From Albania with Love" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2009)

Toni Milaqi "Slogans -Communist Albania" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2009)

16 September 2009

Do të marr Çiften, do të dal për Gjah

The Textile Combine "Stalin", Tirana, Albania. (Photo by A. Milaqi, 2009)

Dashuria e parë

Zona e ish Kombinatit të Tekstileve "Stalin"Tiranë, apo siç e thërrisnim shkurt: e "Kombinatit", është një hapësirë gjeografike/urbane me të cilën më lidhin ndjesi të veçanta. Eshtë vendi ku linda, ku kalova pesë vitet e para të jetës sime, ku provova ndijimet e para, ku u dashurova për herë të parë (në kopësht, me një vajzë mjaft të bukur pesëvjeçare, të cilën e quanin Erisa, me flokë të praruar që përfundonin me dy bishtaleca të hijshme). Eshtë vendi ku provova zhgënjimin e parë, pikërisht në momentin kur familja ime u zhvendos nga Kombinati, për në qëndër të Tiranës (1979), dhe ku do të më duhej të ndahesha njëherë e përgjithnjë nga mikja ime e kopshtit, për të mos e parë më kurrë. Pikërisht nga ajo ndjesi humbjeje, këmbëngula që motra ime e sapolindur të quhej Erisa, duke nderuar kështu miken vogëlushe.

Xhaxhallarët

Kombinati i tekstileve është një vend me simbolika të mëdha për mua. Familja e tim ati, më 1950, u shpërngul nga Derviciani (Dropull), për të banuar, për të punuar, dhe për ti dhëne jetë kombinatit të sapohapur atëherë. Njerëzit e mi (xhaxhallarët, nuset e tyre, hallat, kushërinjtë) bëjnë pjesë në atë kategori prej mijëra vetësh që kaluan vitet më të bukura të jetës së tyre në kombinat, që i dhanë frymëmarrje asaj vepre industriale, aq të rëndësishme për ekonominë e shtetit shqiptar, por edhe që e paguan me jetën e tyre atë përzgjedhje. Shumë syresh vdiqën diku rreth të gjashtëdhjetave, me mushkëri të bllokuara nga azma, sëmundje-rutinë, të cilën e hasje në masë në repartet e tezgjahut, të filaturës.
Kishin ëndrra xhaxhallarët e mi, diku aty në fillimin e viteve '50, se do të ndërtonin një botë të re, të drejtë, pa të shtypur dhe shfrytëzues. Vite më pas, kur u zgjuan prej opiumit propagandistik e delirive utopiste, dhe panë në pasqyrë vetveten, kuptuan se ishin tërësisht të lakuriqtë, të tradhëtuar, të shfytyruar, të vjedhur, të vrarë pas krahësh. U kishin shpartalluar ëndrrat, u kishin marrë jetën. Ishte mjaft vonë për të ndryshuar gjërat...

Monumenti

Shtatorja e Stalinit, e vendosur aty nga fundi i viteve 1950, ishte një monument tepër imponues, që i jepte ngjyrë sheshit përpara kombinatit, që përmbushte gjithë ato nevoja ideologjike/propagandistike të sistemit komunist shqiptar, por që dashje pa dashje përkonte edhe me simbolikën e idealeve më të pastra të atyre qindra mijëra njerëzve, të cilët besuan në utopinë e ndërtimit të një Jete të Re.

Vepër e skulptorit Odhise Paskali, e vendosur në qëndër të sheshit, duke treguar me dorë Lindjen (e diellit, e Botës së Re, kahjen gjeo-politike të Shqipërisë, Bashkimin Sovjetik), shtatorja ishte padyshim një orvatje mjaft e rafinuar e skulpturës monumentale shqiptare. Përmblidhte brenda saj mjaft karakteristika propagandistike-morale-politike, të cilat me çdo mënyrë dhe me çdo kusht duhet të nguliteshin në subkoshiencën e gjithkujt që e vështronte. Vendi ku ishte vendosur, ishte një zgjidhje perfekte. Ishte i pari imazh që shihte punëtori kur futej në kombinat, dhe i fundit kur dilte prej tij. Shtatorja lahej nga drita e mëngjesit në mënyrë ballore. Dora i drejtohej butësisht lindjes, diellit. Kapota (pallto) ushtarake, të ndërgjegjësonte për skizofreninë militariste të atij sistemi. Trupi i krekosur tregonte forcë. Ndërsa tiparet prej njeriu të fismë, njerëzor, por dhe të vendosur, janë mjaft të dallueshme, duke e bërë më të afërt /intime figurën e udhëheqësit sovjetik dhe të kauzës komuniste në tërësi.

Fotografia

Pak muaj më parë im atë vizitoi Tiranën, duke sjellë me vete ndër fotografi të ndryshme, edhe foton e mësipërme të Kombinatit. Kam vite që nuk kam kaluar aty; kam përshtypjen se nuk e kam parë kurrë atë shesh pa praninë e monumentit të Stalinit. Diku në fillim të viteve 1990 së bashku me rënien e regjimit totalitar nacional-komunist, u hoq edhe statuja prej piedestalit hijerëndë. Monumenti i dikurshëm, vepër e personalitetit më të fuqishëm të skulpturës shqiptare, e O. Paskalit, u flak si një vjeturinë, siç dëshmojnë edhe materialet filmike të M. Setboun.

Duke vëzhguar foton e tim ati (2009), ajo që bie menjëherë në sy është melankolia e thellë e asaj hapësire urbane. Vëren se sheshi është tkurrur, duke humbur kështu imazhin e dikurshëm të përmasave gjigande. Edhe funksioni i tij tashmë ka ndryshuar. Zemra e dikurshme tërë gjallëri e Kombinatit, sot nuk është e vështirë të kuptosh se është kthyer në një park parkimi maunesh dhe furgonësh. Piedestali i boshatisur, i shprishur, i ndotur prej posterave propagandistike/publiçistike të pinjollëve të rinj të klasës së vjetër politike shqiptare, ulëret për mëshirë.

Politikanët

Ishin këta politikanë, të njëjtët njerëz, që në regjimin e kaluar brohorisnin deri në ekstazë për fitoret socialiste, përposhtë madhështisë monumentale të shtatores. Ishin po ata që ndërruan kostumet e tyre, duke u vënë në krye të revoltave popullore të fillim viteve '90, dhe që i manipuluan në mënyrën më të paskrupullt ato. Ishin të njëjtën pushtetarë, apo pinjollët e tyre, që hodhën poshtë mjetet e vjetra ideologjike për kontrollin e turmës, dhe që valëvitën qiejve të Shqipërisë flamujtë e armiqve imagjinarë të deriatëhershëm. Qëllimi ishte i thjeshtë: të qënurit me çdo kusht në pushtet. Janë të njëjtët politikanë që sot ashtu si dhe dje, të marrin gjak në vetull po fole në mënyrë kritike mbi elementin mitologjik në artin nacional-romantik të Odhise Paskalit, për bustet e Gjergj Kastriotit, e Naimit, e Idriz Seferit, për shtatoren e Çerçizit apo të Flamurtarit. Janë po ata që përdhosën mizërisht monumentin e Stalinit, dhe në këtë mënyrë shkelën edhe nderin e krijuesit të tij. Sa pafytyrësi dëshmon kjo botë!

Kacavjerrja

Në vitin 2005 Enisa Cenaliaj do të hipte mbi piedestalin ku dikur ndodhej shtatorja, në shoqërinë e parrullës: "Mirësevini të dashur punëtorë". Nuk e di ç'lidhje mund të ketë me artet vizuale kjo kacavjerrje mbi bazamentin e monumentit të dikurshëm, por di që ky veprim është tregues i qartë i vakumit vizual/konceptiv që kalojnë artet pamore në Shqipërinë e këtyre njëzet viteve të fundit. Shumë bukur kjo performancë mund të inkuadrohej tek emisionet e "Portokallisë" apo tek gjithfarë emisionesh humoristike që gëlojnë në kanalet televizive shqiptare, por aspak nuk mund të konsiderohet si një akt që mund të thotë diçka në kontekst vizual.

Rezyme

Koha tregon se në kundërshti me mjaft popuj të tjerë, shqiptarët e kanë tërësisht të vështirë të mund të rrojnë me të shkuarën. E kanë tërësisht të pamundur të bashkekzistojnë me gjurmët historike të lëna prej saj. Heqja e monumentit të Stalinit nga sheshi qëndror i Kombinatit tregon edhe një herë papjekurinë politike të neo-shqiptarëve.

Koloseumi romak ishte vendi ku vdiqën në mënyrën më shtazore mijëra njerëz, për të kënaqur etjen e turmës dhe të klasës së atëhershme pushtetare për gjak. Megjithatë, askush nuk u orvat ta shkatërrojë. Sepse përpos mizërive dhe kanibalizmit njerëzor, shohim tek ai amfiteatër edhe vlerat e tij estetike, arkitekturore, inxhinjerike. Sepse prezenca e tij na bën më të pjekur tek mendojmë për katrahurën dhe degradimin total të shoqërisë njerëzore në faza të caktuara të historisë. Sepse ajo kryevepër e botës antike është ujitur me gjakun e mijëra gladiatorëve; sepse ai amfiteatër, nga një thertore, tanimë është kthyer në një pishtar human, që i bën thirrje reflekseve tona kundër skllavërisë së çdo tipi.

Pse të mos ndodhte kështu edhe me monumentin e Stalinit?! Të ishte aty, për të na kujtuar ëndrrat e thyera të xhaxhallarëve të tradhëtuar, për një botë më të mirë dhe më të drejtë. Të ishte aty, për të na treguar dërrasën e kalbur, nga ku nuk duhet të shkelim. Të ishte aty, për të na folur mbi tmerret e totalitarizmit, por edhe si një tregues i një realiteti pesëdhjetë vjeçar i cili nuk mund të mohohet.

Dhe në fund të fundit, nëse do të më duhej të përzgjidhja, do të preferoja pa as më të voglin ngurim veprën e Odhise Paskalit, se sa humorin e hollë të një vajze të lyer me miell, që kacavirret fodulle mbi një pirg betoni.

Stalin's Monument (by Odhise Paskali, 1957). The Textile Combine "Stalin", Tirana, Albania. (Anonymous, photography, 1974)

Stalin statue, hidden in a factory. (Photo by Michel Setboun)

Enisa Cenaliaj "Mirësevini të dashur punëtorë" (2005, Burimi i fotos: T.I.C.A.)

05 September 2009

Monumenti

"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)

Nëse do të më jepej mundësia të ndërtoja një përmendore, monument, a lapidar të vetëm, atë do t'ia kushtoja nevojës sonë për të krijuar/aktit të krijimit. Atij proçesi identifikues, ëndërrimtar e utilitar, që i jep formë reale ideve dhe ndjenjave tona. Dhe nëse duke folur për të krijuarit, jemi të vetëdijshëm se cekim një aspekt tepër të gjerë të veprimtarisë sonë njerëzore, gjithsesi, qoftë edhe në formë tërësisht intuitive, kuptojmë se çdo shfaqje e këtij fenomeni është në vetvete simbioza e vazhdimësisë dhe e pavdekësisë, një formë barazie me Zotin.

Në qoftë se të krijuarit e një jete njerëzore (riciklimi i ciklit jetësor), do të konsiderohej si një komponent që na lidh me anën tonë kafshërore, me reflekse të kushtëzuara dhe të pakushtëzuara, me instikte të lashta, me nevoja gjenetike, trupore dhe ekzistenciale, ç'mund të thuhet për ato lloje të krijimtarisë sonë njerëzore që nuk kanë për bazë arsye biologjike, por intelektuale, meditative, emocionale e spirituale?

Një përmendore do të doja t'i ndërtoja nevojës tonë për të krijuar; që na bën të ecim përpara; që na cyt drejt së resë; që na bën të tejkalojmë kufijtë e njohjes dhe të dijes; që na bën më njerëzorë, por edhe më të perëndishëm njëkohësisht.

"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)


"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)


"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)


"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)


"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)


"A Monument to Creation" (photo by Toni Milaqi, 2009)

18 August 2009

Big Dick

Toni Milaqi "Big Dick" (sculpture, mixed technique: wood-cloth-threads, 12x6 cm, 1989)

Në momente të caktuara të jetës sime ndjej një tërheqje të veçantë drejt elementit tre dimensional, skulpturës. Puna e mësipërme ështe e para e këtij lloji dhe i përket vitit 1989.

21 July 2009

Akropoli

"The Parthenon, Acropolis" (photo by Declan McCullagh, 2006)

Një Fakt i Thjeshtë

Para disa ditësh pata fatin të rivizitoj Akropolin, dhe bashkë me të edhe muzeun e tij të ri. Ndjesia që riprovova edhe këtë herë ishte ajo e të qënurit një krijesë mjaft e vogël, përkundrejt një madhështie-bukurie kaq të madhe. Ndjesia e të qënurit mikroskopik, përballë atij qytetërimi kolos në sferën sociale/politike/kulturore/artistike/shkencore/njerëzore, të cilin sheh të marrë trajta gjigande përpara syve të tu.

"The New Acropolis Museum" (photo by Toni Milaqi, 2009)

Shfajësimi

Të flasësh për antikitetin grek, pamvarësisht predispozitave, nuk është një çështje e thjeshtë për t'u trajtuar në një blog, dhe së dyti nuk është edhe objekti i këtij postimi. Këtu dua të analizoj më tepër forcën e emocionit që shkakton tek unë një vepër e tillë madhështore dhe një monument kaq unik kulti/arkitekturor/artistik siç është Akropoli.

"The new Acropolis Museum" (photo by Toni Milaqi, 2009)

Historiku

* Kodra e Akropolit ka qënë e populluar qysh në mijëvjeçarin e tretë para erës sonë.

* Nga shekulli i 6 para erës së re filluan të ndërtohen monumentet e para të kultit, të cilat shkatërrohen nga lufta me persët.

* 465 para erës së re- Me Perikliun (menjëherë pas humbjes së luftës greko-perse) fillon ndërtimi i mureve rrethues dhe i objekteve të reja të kultit (Parthenonit) nën drejtimin e Fidhias dhe të arkitektëve Kalikratis, Mnisiklis...



* Në shekullin e pestë të erës së re (periudha bizantine), Parthenoni u kthye në kishë ortodokse;
* Në shekullin e trembëdhjetë, (nën pushtimin frank) në kishën katolike: "Santa Maria de Atene";
* Dhe me pushtimin turk (shekulli i pesëmbëdhjetë), në xhami.

* 1802- Dipllomati anglez Thomas Bruce, 7th Earl of Elgin shkuli mizërisht prej godinës së Parthenonit relieve të zooforos, skulptura, por dhe një kariatidha (kolonë me trajta femërore). Objektet e vjedhura, të cilat u blenë për një shumë skandaloze të ardhurash prej pushtuesve të atëhershëm turq, sot janë pjesë e muzeut kombëtar anglez Londër.

" View of the Archaic Gallery" (photo by Nikos Daniilidis, Acropolis Museum, 2009)

Perënditë Mëkatare

Nëse ka një art i cili vuri në epiqendër të kërkimeve të tij njeriun, që u dha qiejve dhe perëndive atribute/trajta/karakteristika tokësore, që zbuloi madhështinë e universit njerëzor, dhe që materializoi me kaq vërtetësi nocionet e së bukurës, ky art padyshim që është ai antik grek.

Vetë të studiuarit e perëndive të tyre na zbulon atë se sa të përparuara, demokratike dhe thellësisht humaniste ishin principet udhëheqëse të shoqërive greke të asaj kohe. E them këtë dhe ndër mend më vjen fakti se në Egjiptin e lashtë faraonët shiheshin si shembëlltyra të perëndive në tokë. Po kështu kristianizmi, budizmi, sektet e ndryshme myslimane dhe induiste i shihnin perënditë e tyre si krijesa qiellore, jashtëtokësore, të kristalta, të pagabueshme, të kulluara, ideale, tërësisht të dallueshme nga turmat, zotëruesa të së vërtetës së madhe.

Ndryshe nga të tëra këto, perënditë greke ishin qënësi komplekse, që përpos karakteristikave të tyre qiellore, gëzonin edhe cilësi të tjera, thellësisht njerëzore, si të qënurit ziliqarë, inatçorë, mëkatarë, egoistë, të pangopur e lakmitarë. Ishin të prekshëm, tokësorë, po kaq të thyeshëm dhe të brishtë, po kaq vitalë dhe të vegjël sa edhe krijesat që i pollën e u dhanë jetë, grekët antikë.

Kjo ndodhte pikërisht për faktin se grekët e asaj kohe i perceptonin perënditë si zgjatime qiellore të vetvetes. U dhanë formë njerëzore qiejve, në kundërshti me dogmat e ndryshme fetare ndër kohëra dhe popuj të tjerë, të cilët u vishnin udhëheqesve të tyre tokësore karakteristika iperbolikisht hyjnizuese, duke i bërë ata tërësisht të huaj, të largët, të pakuptueshëm dhe të pakapshëm.

Në ilustrim të argumentit të mësipërm, mjafton të kujtosh mëkatet e Kronit, e Zeusit, e Irës, e Posedonit, e Afërditës, për të kuptuar mentalitetin e ndryshëm të atyre njerëzve dhe të atyre shoqërive, që kishin nevojë të besonin në dicka të prekshme tokësore, dhe jo në një realitet steril kozmik e aspak njerëzor.

"Head of Alexander the Great" -Portrait of great beauty, possibly an original by the sculptor Leochares or by Lysippos, 336 BC- (photo by Nikos Daniilidis, 2009)

Arti

Në këtë kontekst artistët dhe arti antik grek, qysh nga fazat e hershme e deri në të vonat, vendosën nën fokusin e tyre studiues njeriun. Hodhën vështrimin thellë brenda gjithësisë njerëzore, duke u përleshur me demonët destruktivë që marrin jetë tek ne, por njëkohësisht duke nxjerrë në pah hiret dhe virtytet më të pastra që na shoqërojnë ëndrrat.

Ishte një art thellësisht human dhe antropocentrik, i cili zbuloi se parajsa dhe ferri gjenden këtu në tokë, se e mira dhe e keqja janë brenda nesh, se bukuria mund të bëhet pjesë e jetës sonë vetëm në momentin kur çdo shqisë e jona ka nevojë, punon për ta evidentuar, por edhe identifikohet me të. Arti antik grek, por edhe filozofia apo kozmotheoria greke ishte në vetvete një himn mbi jetën, mbi vlerat, mbi bukurinë, por edhe një analizë mbi fatalitetin tonë njerëzor i cili na shoqëron kudo e në çdo hap.

"View of the Parthenon Gallery" (photo by Nikos Daniilidis, Acropolis Museum, 2009)

Brenda Meje


Ndërsa shihja statujat e virgjëreshaveParthenonit, tek shëtisja pavionin e artit arkaik, kisha mbetur ashtu i ekzaltuar prej buzëqeshjes së tyre mistike dhe vështrimit aq zhbirues, të cilin nuk je në gjendje të ndash me saktësi nëse ka kahje për nga ty si spektator apo brenda vetvetes. Në ato çaste ndjeja se rroja një realitet paralel, që është aty dhe rrezaton madhështi ngadhnjimtare për afër 2500 vjet, dhe një ndjenjë rrotullohej si e marrë në kokën time, se isha vërtet fatlum që arrita të prek nga afër këto objekte artistike në të cilat gjenialiteti krijues kryqëzohet kaq thjeshtësisht me analizat më të thella mbi jetën dhe vdekjen, mbi të vlertën dhe të rëndomtën, mbi të bukurën dhe të shëmtuarën, mbi të drejtën dhe padrejtësinë, mbi humanizmin dhe barbarinë, mbi tolerancën dhe totalitaren, mbi dritën dhe errësirën...

"The Peplos Kore" (photo by Nikos Daniilidis, ca. 530 BC, Acropolis Museum, 2009)

Ktheni skulpturat e vjedhura në Athinë!

Duke menduar të gjitha këto, sytë më ranë tek kopjet e relieveve origjinale të shkulura në mënyrën më barbare -tipike koloniale- nga Lordi Elgin, prej trupit të Parthenonit më 1802. Ashtu si çdo gjë e vjedhur, nderi dhe e drejta e do që edhe ato t'u kthehen zotërve të tyre të vërtetë, tokës dhe popullit që i krijoi. Mermerët e Akropolit nuk mund të kuptohen larg dheut ku u krijuan, larg dritës ku u ndriçuan, dhe ajrit që u përqarkej për mijëra vjet me radhë. Larg kolonave, skulpturave, qeramikës dhe pjesëve të tjera përbërëse të këtij monumenti unikal arti e kulture. Për sa kohë ato relieve do të jenë pjesë e British Museum asnjëherë nuk do të jemi në gjendje të përftojmë në mënyrë komplekse vlerën e vërtetë të kësaj mrekullie të botës antike, të simbolit më emblematik të Demokracisë- të Akropolit athinjot. Kthimi i tyre në Athinë është alternativa jonë e vetme.


The New Acropolis Museum (Athens, Greece) designed by Bernard Tschumi. (photo by Christian Richters)