30 December 2008

Pema e Vitit te Ri

Toni Milaqi "Decorating the Christmas Tree" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2002)

Ne nje nate me hene te plote, e stolisem edhe pemen e vitit te ri; me gjithfare loderzash dhe topash shumengjyresh; i mbushem edhe degezat e saj me llampa te panumerta; i vume ne maje edhe yllin vezullues; dhe kenge krishtlindjesh degjohen ne sfond ...

Dhe megjithese i beme te tera keto, s'arrijme te kuptojme nga ku burojne te trishtet e pafajshem te pemes ngjyraplot ...

20 December 2008

Epiri flet Greqisht

Greek Epigraphy in Northern Epirus (Bouthrotos [Butrint], 400 B.C.)

Shkak per keto mendime dhe materiale te sjella ketu, u be nder te tjera edhe artikulli i sotem i gazetes "Shekulli" me titull "Mbishkrimet e Butrintit, një botë autentike", ne te cilen sillet nje interviste me Prof. Faik Drinin. Ky i fundit konkuron ne konkursin e albanologjise te ketij viti me materialin "Mbishkrimet e Butrintit". Thote nder te tjera z. Drini (sipas gazetes shekulli):

"... Mbishkrimet e Butrintit që paraqesim në këtë libër janë korpusi i mbishkrimeve greke të Ilirisë së jugut dhe të Epirit ..."

Deri ne c'mase valle duhet te mbyllim veshet, per te mos u bere pjesemarres ne kete sofer bujare te absurdit neoshqiptar?! Deri kur duhet te degdisim llogjiken, per te siguruar vazhdimesine ekzistenciale te saj?! Deri kur do te perdhosim cdo gjurme historike te se shkuares me ngjyrimet e flakta nacionaliste te koheve moderne? C'nevoje mund te shtyje nje njeri te marre pjese ne nje konkurs te albanologjise me studime qe s'kane aspak lidhje me albanologjine, porse me qyteterimin grek te Epirit, me analizen e mbishkrimeve greke, te personave qe flasin greqisht, qe mbajne emra greke, qe jane perfaqesues te civilizimit grek te kohes; dhe te gjitha keto t'i shese si ilire?! C'vlere ka te perpiqesh te besh te bardhen - te zeze dhe te pagezosh me cdo kusht si ilire (proto shqiptare) nje histori qe deshmon ne cdo gjurme te lene pas, ne cdo pikture a skulpture, element arkitekturor a pllake varri, ne cdo monedhe a objekt qeramik, qenesine e saj te padiskutueshme greke?!

Ancient Sun Clock (Berat, marble, 200 B.C. ), Archaeological Museum, Tirana, Albania

"... Mbishkrimet janë në gjuhën greke të vjetër, por zbulojnë një botë që është e ndryshme nga bota greke ..." (Faik Drini)

Ka valle shprehje me perfekte te lemshit meditativ dhe konceptual qe ka kaplluar historiografine neoshqiptare dhe teoricentet e saj ne lidhje me Epirin dhe domosdoshmerine e ilirezimit (shih: shqiptarezimit) me cdo kusht te tij? Si valle mund te zbulosh nje bote qe nuk eshte greke, tek dicka qe cdo qelize e saj sendertohet mbi kosmoteori po aq greke te te qenurit?! Nje njeri qe ka dije elementare mbi qyteterimet antike greke, do te njihte se konceptet themelore ne lidhje me jeten, te atyre shoqerive, jane po kaq te ndryshme dhe te larmishme sa edhe njerezit qe i udhehiqnin, filozofite apo pricipet e tyre. Dhe te gjitha keto ne varesi te vendit dhe kohes. Keshtu per shembull nga te tjera parime udhehiqej Athina e Perikliut dhe nga te tjera Sparta e Leonidhes. Kjo nuk do te thote se te dyja keto qytet-shtete nuk i perkisnin te njejtit civilizim, atij antik grek. Ajo qe i bashkonte keto qyteterime ishte gjuha. Mbi gjuhen ngrihen civilizimet e ndryshme, perkatesite dhe identitetet etnike te popujve. Mbi kete gjuhe ngrihej edhe qyteterimi antik epirot; mbi kete gjuhe edhe ai maqedon.

Greek Epigraphy [Helenistic Period] in Northern Epirus (Mallakaster, 28x41 cm, 300 B.C.), National Historical Museum, Tirana, Albania

Perrallat dhe konstruktimet mitologjike te historiografise neoshqiptare mbi ilire ne Epir, s'jane gje tjeter vecse shprehja me entuziaste e mjerimit shkencor dhe historik, pa patur asgje te perbashket me faktet e pakundershtueshme qe burojne prej arkeologjise. Qyteterimi antik i Epirit ishte nje qyteterim i mirefillte grek dhe muzete arkeologjike jo vetem greke apo shqiptare, jane te tejmbushura me evidenca te padiskutueshme qe deshmojne kete fakt, duke permendur ketu elemente te arkitektures, skulptures, qeramikes, epigrafite dhe gjithfare materialesh te tjera qe kane mberritur deri ne ditet e sotme.

Onouphrios Cypriotes [Onufer Qiprioti] "Christ Pantokrator" (icon on wood, 16th Century A.D.)

Rasti i mesiperm s'eshte as i pari dhe as i fundit shembull, i cili na tregon qarte menyren se si shtremberojne historine te ashtequajturit studiues dhe historiane shqiptare. E njejta gjuhe e perdhunuar shkencor-historike perdoret edhe ne analizen e shekujve te mevonshem te periudhes bizantine dhe pasbizantine ne Epirin Verior. Nje teme qe e kam trajtuar edhe me pare ne shkrimin "Fantazite e Cartura Identitare dhe Germadhat e Llogjikes" . Injorimi i deshmive dhe te dhenave historike mbi ekzistencen e pakundershtueshme greke (nje ekzistence e vetme, zinxhir, pergjate mijevjecareve deri ne ditet e sotme), krijimi i historise ne letra dhe retushimi (fantastiko-shkencor) si ilire, apo shqiptare i qyteterimeve te mirefillta greke pergjate mijevjecareve ne Epirin Verior (duke filluar me ate antik, paleokristian, bizantin, pasbizantin, e duke mberritur deri ne ditet e sotme me minoritetin grek te Shqiperise), nuk mund te sjelle asnje dobi ne nevojen per perqasje te njerezve dhe komuniteteve qe jetuan historikisht ne keto zona.

Nikolaos, Son of Onouphrios "Virgin of Tenderness" (icon on wood, 16th Century A.D.)

Pergjigjen me te mire ndaj mediokritetit shkencor, amatorizmit historik si edhe sirenave te cartura nacionaliste ne leximin e se shkuares, e shprehin vete veprat e artit qe kane mbijetuar ne kohe. Vepra qe i perkasin te gjitha periudhave historike/artistike, qysh prej antikitetit te hershem, bizantit, e deri ne ditet e sotme. Deshmi te pakundershtueshme te historise te mrekullueshme greke te zones se Epirit te veriut. Jane artistet ata qe deshmojne komunitetin etnik dhe qyteterimin ne te cilin bejne pjese. Eshte Onufri, i biri Nikolla, Onufer Qiprioti, Johan Cetiri, Kostandin dhe Athanas Zografi, Kostandin Jeromonahu (te gjitha emrat jane te shqiperuar) dhe plot te tjere, ata qe na thone fare qarte se kujt perkatesie kombetare apo civilizimi i jane pjesemarres dhe i japin jete.

Anonymous... "Christ Pantokrator" (icon on wood, 17th Century A.D.)

Jo rastesisht kam prure ketu ikona qe i perkasin autoreve te ndryshem te ashtequajtur shqiptare, per faktin se trojet ne te cilat punuan gjenden aktualisht brenda shtetit te sotem shqiptar. Te gjitha keto vepra bejne pjese ne koleksionet e ndryshme te artit mesjetar qe posedon Shqiperia. Duke i analizuar me hollesi ato, veme re se jane te tejmbushura me paragrafe te tera ne greqisht (zakonisht ne pjesen e poshtme te tyre), me hollesi ne lidhje me veprat, autoret, sponsoret, vendin dhe kohen e krijimit. Pa asnje element, emer, apo fjale qe mund te te sjelle nder mend dicka shqipe apo shqiptare.

Constantinos Ieromonachou "Virgin Mary" (icon on wood, 1710)

Greqishtja e kristalte, me shtrirje ne kohe (shek. 13, shek.14, shek. 15, shek. 16, shek. 17, shek. 18, shek. 19), teknika dhe shkolla piktorike ne te cilat kane hedhur rrenjet dhe ushqehen mjeshtrat e Epirit Verior (e kam fjalen per shkollen e Kretes dhe ate te Maqedonise), jane faktet me kryenece te asaj se c'gjuhe flisnin banoret e Epirit nder kohera dhe se kujt qyteterimi i perkisnin.

Constantinos Zografos "The Twelve Apostles" (icon on wood, 1762)

Eshte e qarte se njerezit qe flasin greqisht, qe shkruajne dhe komunikojne ne greqisht, qe besojne ne hyjni greke, qe krijojne nje art te mirefillte grek, qe shesin e blejne me monedha greke, qe hane ne poce balte me ornamentike greke, qe mbajne emra greke ne pllakat e varreve, qe ndertojne shoqerite e tyre mbi civilizime greke, qe kendojne dhe qajne te vdekurit e tyre ne greqisht, s'jane gje tjeter vecse greke. Sa per Epirin dhe kryesisht ate verior eshte toka e zoterave te qiellit dhe ne ate toke prej mijera vjetesh hyjnite kendojne e flasin edhe (se paku) ne greqisht...

Ioannis Tsetiri [Cetiri] "Saint Nicholas" (icon on wood, 1812-1814)

***

(p.s. Fotot e veprave te artit antik dhe mesjetar te cilat jane sjelle ketu jane pjese e koleksionit te muzeve:

1.Muzeu Historik Kombëtar, Tirane
2.Muzeu Kombetar "Onufri", Berat
3.Muzeu Kombetar i Artit Mesjetar, Korce
4.Muzeu Arkeologjik, Tiranë

Per me shume hollesi: "Muzete ne rrjet" )

12 December 2008

"Cheapart 14" -Ekspozita

"Cheapart 14" - Cheapart Gallery, Athens, Greece (Dec. 2008)

Levizja vizuale cheapart eshte nje nga evenimentet me interesante ne fushen e arteve pamore ne Greqi. Fale nje aktiviteti teper te pasur 13 vjecar dhe prezantimit te mbi 300 artisteve brenda dhe jashte Greqise, kjo levizje le gjurme me larmine e pikeshikimeve, ngjyrave, koncepteve, si edhe per freskine e prizmit mbi te cilin sendertohet raporti i artistit, vepres se artit, tregut dhe spektatorit .

Nje nga arsyet qe me bene te marr pjese pa as me te voglin hezitim ne kete udhekryq artistik, eshte nder te tjera edhe fakti se galeria "cheapart" gjendet ne zemer te "Eksarkia-s" (zone e cila konsiderohet si "keshtjella" e anarshizmit ne Greqi); dhe kjo vecori gjeografike me ngacmon.

Disa fotografi nga ekspozita e dhjetorit 2008 po percjell ne kete postim.

"Cheapart 14" - Cheapart Gallery, Athens, Greece (Dec. 2008)

"Cheapart 14" - Cheapart Gallery, Athens, Greece (Dec. 2008)

"Cheapart 14" - Cheapart Gallery, Athens, Greece (Dec. 2008)

"Cheapart 14" - Cheapart Gallery, Athens, Greece (Dec. 2008)

"Cheapart 14" -Cheapart Gallery, Athens, Greece (Dec. 2008)

07 December 2008

Era Kuterbuese e Kapitalizmit

Toni Milaqi "Grey Day" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2006)

Vrasja e nje te riu 16 vjecar ne rrugicat e Eksarkia-s (Εξάρχεια), ne qender te Athines dhe pak metra larg galerise Cheapart, ne te cilen punonim per te ndertuar ekspoziten e re, shkaktoi nje vale te papermbajtshme reagimesh dhe episodesh dhune, duke e kthyer keshtu jo vetem kryeqytetin, por edhe mjaft qytete te tjera te Greqise ne arene lufte. Dhjetra dyqane dhe makina te djegura; njezet e kater police te plagosur; shtate arrestime...

Lajme te kobshme. Nje 16 vjecar i dergjur pertoke mes gjakrash nga plumbat e dhunes totalitare-policore/shteterore. Nje shoqeri qe zien, ajo greke. Nje bote qe uleret, kjo qe jetojme. Perseri dhuna e mekanizmave shteterore dhe e larove te saj institucionale, u shfaq qartesisht ne nje kryeqytet europian pak perpara fundit te vitit 2008. Nje jete njerezore u fik pa hapur ende syte, kurse zagaret e ruajtjes se rendit bredhin lirisht rrugeve. Kontrollojne jeten tone ne cdo moment, ne cdo cast, pa as me te voglin hezitim. Na vezhgojne rrugeve, dyqaneve, ne pune, ne banka, ne shtepi tek bejme shurren apo dhjesim. Edhe ne ato momente prezenca e pushtetit eshte e pranishme, e kudogjendshme...

Toni Milaqi "The Death of Hope" (acrylic on canvas and mixed technique, 130x100 cm, 2001)

***

Admiroj Eksarkia-n, zonen ne te cilen kalova 13 vjet te jetes sime. E admiroj, pikerisht per mosperkuljen ndaj brutalitetit shteteror. Respektoj guximin njerezor te banoreve te saj, si dhe nevojen e tyre per tu ndjere te lire. Kenaqem tek degjoj te thyhen zinxhiret e hekurt te pushtetit, rrugicave te kesaj zone; tek merr flake se bashku me kazanet e plehrave, fytyra e paskrupullt, meskine dhe e pangijshme e Kapitalizmit, e kelysheve dhe zagareve te tij. Adhuroj shpirtin anarkist te popullit grek. Nevojen per te mos u pajtuar me kufomen neveritese te sistemit te sotem politik...

Nderim per gjakun e derdhur te 16 vjecarit, qe iu kundervu brutalitetit te pushtetit dhe kalbesise se botes!

Toni Milaqi "Conflict" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2006)

03 December 2008

CheapArt 14


Ftese

Ekspozite kolektive "CheapArt 14" (8-23 dhjetor 2008) ne galerine "CheapArt" (Θεμιστοκλεους & Μεταξα 25), Athine. Inagurimi 8 dhjetor, ora 20.00 .

Toni Milaqi

29 November 2008

Mbi Pavaresine

"Pa(varesia)" - National Gallery of Arts (Tirana, Albania), 2007

Fund nentori. Mberriten serish festat kombetare shqiptare. Festa e pavaresise. Si sot nje vit me pare mora pjese ne ekspoziten "Pa(varesia)" ne Galerine Kombetare te Arteve (Tirane) e kuruar nga Elsa Martini. U paraqita ne kete ekspozite me dy pune "Blue Execution" dhe "Authority Touch". Disa mendime mbi kendveshtrimin dhe trajtimin e atehershem te ketij subjekti, si edhe disa fotografi nga aktiviteti po i sjell ketu.

"Pa(varesia)" - National Gallery of Arts (Tirana, Albania), 2007

***

Nje teme kersheritese kjo e pavaresise. Por cdo te thote te jesh sot i pavarur? Qe t’i pergjigjemi kesaj pyetje, duhet ne radhe te pare te kuptojme varesite tona, qofte personale, qofte kolektive.

Personalisht nuk besoj se Shqiperia sot eshte e pavarur. Nuk besoj ne pavaresine e Shqiperise, te Kosoves, te Greqise, te Italise, apo te kujdo shteti sado i madh a i vogel eshte ai. Rrojme ne nje bote gjithe kufij etnik, fetar, ekonomik, ideologjik, moral, politik, dhe eshte mjaft e veshtire te thyejme zinxhiret e padukshem qe na perqarken. Tingellon qesharake te thuhet se mund te ndihesh i lire permes erresires paralitike dhe kangjellave totalitare te nje burgu...

Enderroj nje bote pa kufij shteterore. Pa luftera. Pa te humbur e fitimtare. Nje bote pa ushtarake, ushtri e arme. Ne nje kohe kur nacionalizmat (dhe sigurisht edhe ai shqiptar) mbreterojne, eshte teper e veshtire te flasesh per nje realitet global pa bariera ndarese, pa varesi etnike, ekonomike, politiko-shoqerore...

  "Pa(varesia)" - National Gallery of Arts (Tirana, Albania), 2007

***

Per sa i perket trajtimit artistik te kesaj teme, nuk eshte e lehte te operosh mbi nje subjekt kaq te abuzuar nga njerezit dhe koha. Nje teme qe "i ka dale boja" prej vitesh, por qe ne vetvete mbart elemente sa social, po aq edhe filozofik, apo edhe ngjyrime te pashmangshme moral-politike. Te hulumtosh mbi nocione - qe jane bere e thene kaq here ne artet shqiptare- si ai i pavaresise, nuk eshte nje ritual fundviti; eshte nje nevoje te thuash me menyren tende perrallen e njohur dhe te perpiqesh nese je i zoti, te ngjallesh tek shikuesi ndjesine se po degjon dicka teresisht te re. Pikerisht ne caste te tilla duhen rikonceptuar pergjigjet tona, mbi ate se cfare do te thote sot te jesh i pavarur, dhe nga kush… 

Petrit Ceno "Ismail Qemali, 28 Nëntor 1912 " (oil on canvas, 152.5x150 cm, 1973)

Ajo qe has sot ne lidhje me pavaresine si koncept, jo vetem ne bisedat e pafundme te politikaneve, por edhe ne mediat, bllogjet dhe forumet shqiptare, eshte lulezimi gati - gati total i nacionalizmit shqiptar.
Por a eshte Shqiperia sot e pavarur? A mund te jete Kosova? A eshte Evropa sot e pavarur?

C’eshte pa-varesia sot ? Ne nje bote kur vishemi te gjithe me Levi’s Jeans, kur mbushim makinat me benxine Shell, kur hame ne McDonald’s apo Pizza Hut, kur degjojme te njejten muzike e shohim te njejtet filma te imponuar nga tregjet globale, e Star System, dhe te gjitha keto kudo ku gjendemi; cdo te thote te jesh pa varesi (ekonomiko-politike), sovran dhe i lire?
A mund te ndihesh sot i pavarur, ne nje kohe kur lufterat imperialiste te kamufluara si luftera “ne emer te te drejtave te njeriut” jane kthyer ne rutine? Kur individi eshte me i pambrojtur se kurre ndaj perbindeshave shteterore ?

Pikerisht kjo lloj pavaresie, e cila i meshon me teper trajtimit te problemit ne sensin social, do te me interesonte mua si njeri. Te hulumtuarit e pavaresise individuale dhe deri ne c’pike ky nocion eshte utopik apo jo.


***


Ne aspektin estetik, gjuha e perdorur duhet sigurisht te jete e mbrujtur me elemente po kaq te huaj nga c’ka servir hegjemonia globale e sistemit te sotem te vlerave...

"Pa(varesia)" - National Gallery of Arts (Tirana, Albania), 2007

Babai, Historia dhe Vepra e Artit

Toni Milaqi "Portrait of Aristidh Milaqi" (acrylic on paper, 100x80 cm, 1994)

C'lidhje kane fjalet ne vijim me portretin e mesiperm? -Asnje lloj lidhjeje! Thjesht me pelqen portreti dhe ndjej pertese te shkruaj dicka ne relacion me te...

...Roli i njohjes se historise se artit eshte i pakundershtueshem ne perftimin dhe te lexuarit pa boshlleqe te nje vepre artistike. Nje njeri qe nuk ka njohjen e te shkuares, nuk mund te perballoje peshen e se tashmes dhe kurthet e se ardhmes.
Jo cdo dije eshte e vlefshme per te kuptuar dhe lexuar nje veper arti, por asnje veper arti nuk mund te lexohet nga nje njeri pa njohuri relative mbi subjektin ne fjale.
Nen kete prizem vepra e artit ngjan me nje det (i madh, ose i vogel, e kushtezuar kjo nga aftesite e krijuesit), i cili ushqehet nga rreke, perrenj, e lumenj te pafund referencash, informacioni, njohurish, apo gjithfare faktoresh te ndryshem artistik-social-historik. Ne saje te ketij informacioni, kuptojme vepren dhe zbulojme vlerat e saj ne kontekst historik...

23 November 2008

Penetrimi

Toni Milaqi "The Colourful Penetration" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2002)

Me pelqen te shkel mbi tema tabu. Me pelqen te eksploroj artistikisht subjekte te cilat piktore te tjere nuk guxojne t'u afrohen. Me pelqen te analizoj pergjate rrjedhave te viteve marredhenien femer-mashkull ne menyre sa me sferike, me te gjere, nga pika te ndryshme veshtrimi. "Penetrimi" eshte nje teme mjaft terheqese dhe frymezuese...

Toni Milaqi "Penetration" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2007)

Mbi Ate qe S'munden te Marrin me Vete Korbat

Toni Milaqi "Wheat Field with Birds" (acrylic on paper, 85x65 cm, 2005)

Vincent van Gogh eshte nje nga figurat me komplekse te historise se artit boteror. Nje nga ata njerez qe i dha kuptim te ri nocionit te te qenurit artist. Nje personalitet qe me vepren, karakterin dhe vitalitetin e shpirtit te tij u kthye ne nje simbol te ekzistences se artistit pamvaresisht nga kushtet historike, morale, sociale, e artistike qe mbizoterojne ne kohen kur ai jeton.

Nje artist pishtar, gjenial e vigan, qe iu kundervu shemtise se botes, komercialitetit e hipokrizise njerezore, duke na hapur shtigje te pafund drejt vlerave te shpirtit, madheshtise se qenies, risive artistike, hulumtimit te njeriut, shoqerive njerezore, apo te natyres.

Ne kundershti me jeten tmerresisht te veshtire -per shkak te meskinitetit te mekanizmave sociale, artistike, e njerezore te kohes kur rrojti- , ne kundershti me vuajtjet, dhimbjet, skajshmerine ekzistenciale te qenies, vepra e Van Gogh-ut ruan nje freski te papare emocioni, kthehet ne nje oaz te pakrahasueshem koloristik, me nje brishtesi habitese kendveshtrimi mbi boten akoma edhe kur pershkruan ndjenjat me te cartura dhe kanibalizmin me te paskrupullt njerezor...

***

Adhurim i pamase per kokefortin me naiv te historise se arteve figurative, per te cmendurin me te mencur se urtesia e shekujve, per nje nga protoporet me te medhenj te historise moderne te piktures, per hollandezin qe ndricoi per jete e mot qiejt tane me vezullimin verbues milionash lule dielli ...

Vincent van Gogh "Wheat Field with Crows" (oil on canvas, 102x51 cm, 1890)

19 November 2008

Gazmend Leka -Mistiku

Gazmend Leka "Babylonian Watch" (painting on wood, 2003)

Gjithnje me ka terhequr pa mase arti i Gazmend Lekes. Gjithnje me kane ngacmuar truket e tij artistike. Atmosfera ne te cilen pluskojne heronjte e tij. Misticismi, si edhe fluturimet imagjinare ne te cilat na shtegetojne veprat e tij.
Me universin artistik te Gazmend Lekes u njoha qysh ne femijeri, si krijuesi i filmit aq te dashur per mua "Dy Gosti" (prodhim i Kinostudios "Shqiperia e Re", 1982), e me pas ne rolin e piktorit-ilustrues tek libri i Mitrush Kutelit me titull "Tregime të moçme shqiptare" (1987).
Arsyeja qe me pelqenin atehere skicat apo personazhet e tij te animuar gjendej pikerisht ne faktin se ato, dashje pa dashje, ushqenin fantazine time feminore me ndjesi, emocione e imazhe, prej te cilave e kisha te pamundur te shkeputesha lehtesisht.
Me pikturen e Lekes u njoha diku aty nga fundi i viteve '80, dhe jam perpjekur te jem ne kontakt me te edhe pergjate ketyre viteve. Ajo qe bie ne sy menjehere sa ndesh artin e tij eshte realiteti teresisht personal qe gjallon ne siperfaqet e sheshta me te cilat operon. Mistikja, spiritualja, fantastikja, elementet e ndryshem mitologjik dhe historik, te filtruar keta prej subjektivitetit mendor dhe emocional te krijuesit te tyre.
Shpesh here kam ndjesine se Gazmendi eshte nje percues dhe vazhdues dinjitoz i kerkimeve artistike, por edhe spirituale te mjeshtrave ballkanas te periudhes bizantine dhe pasbizantine. Po ashtu ndjej se arti i tij ka thithur nocione estetike dhe filozofike nga kjo periudhe kaq e pasur per sa i perket vlerave ne trajte, apo edhe atyre konceptive. Fakti qe mjaft pune te tij jane punuar ne dru; evidenca e nje realiteti dy-dimensional, me mungese (apo injorim) te ligjeve te perspektives; nje sere hulumtimesh me problematike spirituale (fetare); drita qe pershkon pikturat (e cila te kujton shume here driten qe leshon flakeza e qiririt), e mefshte, e ngrohte, dredharake dhe e brishte; si edhe mungesa e gravitetit te elementeve pjese perberese/te heronjve ne veprat e tij, jane ureza qe e lidhin kete krijues modern me pikturen kishtare dhe kryesisht me ikonografine bizantine te rajonin ballkanik. Vizatimi dinamik, ekzistenca e nje lloj simetrie anarkiste, elementet gjeometrike, simbolika e kudogjendeshme, te thjeshtezuarit e botes ne menyre esenciale, pasuria stilistike, teknika teper e rafinuar, si edhe mjeshtria e pashoqe e penelates, e vendosin Gazmend Leken ne nje nga artistet me te rendesishem te brezit te vet ne Shqiperi, por edhe me gjere, dhe ne te njejten kohe e shnderrojne ne nje nga udherrefyesit e rruges qe duhet te ndjeke arti shqiptar sot -ne vitet dhe koherat e koleres...


Filmi i animuar "Dy Gosti" Piktor-Regjizor Gazmend Leka

Gazmend Leka "Ditari i Alkimistit" (painting on wood, 2003)

Gazmend Leka "Comete" (painting on wood, 2003)

Gazmend Leka "Dimensioni i Fundem" (painting on wood, 50x70 cm, 2005)

14 November 2008

Permasa te Vogla

Toni Milaqi "Red Passion" (acrylic on canvas and mixed technique, 30x24 cm, 2008)

Kohet e fundit po merrem me nje cikel pikturash te permasave te vogla (telajo, 30 x 24 cm), gje qe ka ndryshuar disi procesin e punes dhe te perceptimit te vete objektit te krijuar artistik. Jam nga ata piktore qe adhuroj permasat monumentale per t'u shprehur nepermjet artit. Me frymezojne dhe me bejne te ndihem mire permes aktit te krijimit. Gjithnje shihja me cudi dhe habi artistet qe operonin ne kuadrate te permasave te vogla .

Angazhimi, si edhe obligimet e mia mbi pjesemarrjen ne ekspoziten e ardhshme , me detyruan ne nje fare forme te konkludoj permes ketyre limiteve te kufizuara, dhe te perpiqem te them mendimin tim brenda tyre. Ajo qe ve re tashme kur disa pune kane marre jete, eshte pikerisht fakti se nepermjet ketij procesi -nepermjet te punuarit ne telajo te permasave te vogla- ajo c'ka je i detyruar te besh eshte te rrokesh esencialen. Te heqesh ujerat e teperta, dhe te ngjizesh ne kanavace vec nevojen qe te shtyu te krijosh vepren ne fjale. T'u shmangesh rrugeve paralele, dhe sorrollatjeve dekorative, qe mund te shoqeronin te njejtet heronj, ne nje kuader te permasave te medha. Te perpiqesh te sintetizosh nevojat , deshirat, mendimet, dhe ndjesite e tua, per sa kohe shprehesh ne keto rrethana...

Per sa i perket tematikes, hulumtimi i erotikes vazhdon te jete tema ime e preferuar...

Toni Milaqi "The Fucking Days" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2008)

04 November 2008

Fluturim

Toni Milaqi "I Love U -I-" (acrylic on paper and mixed technique, 30x24 cm, 2008)

Ka raste kur dua te shkeputem prej realitetit kaq te zhurmshem, prej smogut dhe trafikut mbytes. Ka raste kur ashtu i etur per pak qetesi, kacavirrem ne pjesen me kulmore te Likavitos (koder ne zemer te Athines) dhe qetohem. Keqyr boten perfund kembeve dhe mizerine kaotike te qytetit. Cuditerisht ne caste te tilla ndjej te thyen zinxhiret e padukshem qe me lidhin me perbindeshin arkitekturor e social ne te cilin gjalloj; provoj -permes kesaj pervjedhje- shijen e lirise dhe arrij te kuptoj deri ne nje fare mase zogjte. Ne momentet kur qiejt me mbushin syte dhe zoterat duket se jane disi me afer, fluturoj. Zhvesh ashtu pa kuptuar ankthet, preokupimet apo frikerat e mia ekzistenciale, shkund me force krahet dhe turrem si i marre qiejve te pamate e te pafund duke thithur cdo bulez te asaj euforie unike...

... Ne djall te gjitha; jam ende gjalle ...

Toni Milaqi "I Love U -II-" (acrylic on canvas, 30x24 cm, 2008)

18 October 2008

Fantazite e Cartura Identitare dhe Germadhat e Llogjikes

Onouphrios Cypriotes [Onufer Qiprioti] "St. Johan the Baptizer" (icon on wood, 1599) -Icon Before Restoration-

Duke ndjekur qysh ne shkolle, por edhe me vone, nevojen e sistemit akademik shqiptar (por edhe te zyrtareve dhe nenpunesve qe rastesisht u gjenden ne karriket e sektoreve te mirembajtjes, dokumentimit, arshivimit dhe te seleksionimit te veprave te artit, te cilat sot posedon shteti shqiptar) per te rishkruar historine, nuk mund te besh gje tjeter vecse te dorezohesh ndaj sharlatanizmit shkencor, historik, dhe intelektual, me te cilin shpesh here perballesh.

Qe ky sharlatanizem shkencor rrenjet i ka kryesisht ne periudhen e diktatures komuniste shqiptare, kjo gje dihet. Faktoret ishin te ndryshem dhe te shumte. Sistemi totalitar i Enver Hoxhes shkaterroi dhe asgjesoi ne menyre totale te gjitha monumentet e kultit, si edhe cdo gjurme ekzistence te artit mesjetar, te cilat ndodheshin brenda territorit te Republikes Popullore Socialiste te Shqiperise. Sigurisht qe per sistemin nacional-komunist nuk ishte e veshtire te manipuloheshin faktet historike dhe deshmite kulturore te se shkuares, ne rekje te krijimit te Njeriut te Ri Shqiptar dhe te formimit te ndergjegjies kombetare, per te cilen kaq shume nevoje jetike kishte. Nje brez i ri u ushqye duke pertypur frytet e paditurise historike dhe duke mbllacitur ate corbe te shprishur te cilen serviriri me kaq mjeshteri nomeklatura komuniste.

Onouphrios Cypriotes [Onufer Qiprioti] "St. Johan the Baptizer" (icon on wood, 1599) -Icon After Restoration in the The Byzantine Museum of Athens, Greece-

Ajo qe ben pershtypje eshte se sot, 17 vjet pas renies se diktatures komuniste, e njejta gjuhe kundermuese, nacionaliste, e skalavarur dhe e pabaze shkencerisht, vazhdon te kumboje ne qarqet intelektuale shqiptare, duke vene ne gjume te thelle llogjiken dhe duke pjelle monstra te reja mosdijeje.

Degjoj shpesh here te flitet per Ikonografine shqiptare, per artin mesjetar shqiptar, per piktoret (ikonografet) shqiptare, per shkollat shqiptare te ikonografise dhe qeshem. Ne shume raste e qeshura ka edhe rol clirues dhe kurues ne te njejten kohe. Kohe me pare vizitova G.K.A.-ne dhe sallen e artit mesjetar, ose ndryshe te ashtequajturen Salla e Ikonografise Shqiptare.

Ioannis Tsetiri [Johan Cetiri] "The Dormition of the Theotokos" 1814

Po keshtu degjojme te flitet per Onufrin, per te birin Nikollen, per Onufer Qipriotin, per Johan Cetirin, per vellezerit Zografi dhe plote artiste-ikonografe te tjere (veprat e te cileve i shpetuan genocidit kulturor te periudhes komuniste e qe aktualisht jane prone e shtetit shqiptar) te cilesohen si artiste shqiptare. Mbaj ne duar nje album (nga te paktet ne kete lloj ne Shqiperi) me titull : "Ikona te Beratit", me autore Ylli Drishtin dhe Leon Ciken, botim i AICA Albania dhe i Ministrise se Kultures, Rinise dhe Sporteve te Republikes se Shqiperise, i vitit 2003 dhe me habit verberia historike, shkencore, artistike dhe profesionale e autoreve, permes analizes qe rreken te bejne mbi kete pasuri kaq te madhe artistike dhe spirituale te artit mesjetar, kryesisht te zones se Epirit Verior.

Thote diku Ylli Drishti:

"...Kultura shqiptare ka krijuar ne shekuj thesaret e saj artistike, ku shquhen arritjet interesante te ekuilibreve ndermjet racionalizmit perendimor dhe misticizmit lindor; te filtrimeve lokale dhe komunikimeve ballkanike..."

Per tu pasuar nga ministria e atehershme  Arta Dade:

"...Ministria e Kultures synon te vazhdoje dimensionet dhe vlerat reale te artit historik dhe kontemporan shqiptar ne te gjithe gjeresine e tij..."

Qe ministria ne fjale nuk ka idene perse flet, qe njohjet e saj ne sferen e ikonografise dhe te artit mesjetar jane ekuivalente te nivelit te njohjes se femijeve te ciklit parashkollor, kete nuk eshte e veshtire ta kuptosh. Por eshte e pafalshme qe i ashtequajturi specialist dhe studiues i G.K.A. Ylli Drishti te shfaqe keto mendime kaq amatoreske, te pabaza shkencerisht, gati-gati qesharake.

Nevoja e identifikimit te artit mesjetar te zones se Epirit te Veriut (kryesisht te ikonografise bizantine dhe pasbizantine te ketyre trevave) si shprehje e potencialeve dhe e "qyteterimit shqiptar", vetem abuzive dhe e skalavarur shkencerisht mund te konsiderohet. Qe te japesh karakteristika kombetare tek dicka, duhet ne radhe te pare te shqyrtosh elementet baze te kesaj perkatesie etnike. Elementi kryesor dhe dallues i perkatesise etnike te nje grupi njerezor, komuniteti, apo te nje populli eshte gjuha. Eshte pikerisht ajo, mbi te cilat sendertohet identiteti historik, kulturor, etnik, i grupeve apo bashkesive njerezore tek te cilat merr jete dhe gjallon. Duke shqyrtuar me kujdes ikonat e Onufrit, e te birit Nikolles, e Cetirit dhe te tjereve, si edhe mbishkrimet e panumerta mbi to, del ne pah edhe perkatesia etnike e njerezve te cilet i krijuan dhe qyteterimi te cilit i perkasin.

Early Christian Church [Basilica] in Bouthrotos [Butrint] (Mosaic Pavement Detail, From the 5th Century A.D.)

Pjesa me e madhe e ketyre ikonave, duke ndjekur kanonet dhe llogjiken e piktures bizantine dhe pas-bizantine, sjellin me vete edhe mjaft shenime (nuk e kam fjalen thjesht per emrat e shenjtoreve) te krijuesve te tyre ne lidhje me temat, me investitoret, me ato c'ka deshironin te nenvizonin dhe te percillnin vete autoret tek besimtaret ortodokse dhe bashkekohesit (e njejta gje ndodh edhe ne ikonat e sjella ketu te Onufer Qipriotit, te Cetirit me paragrafe te tere ne greqisht ne pjesen e poshtme te tyre). Te gjitha keto fjali (ne disa raste edhe paragrafe) jane te nje greqishteje te kulluar, pa referencat me te vogla ne shqip. Gje qe deshmon me se miri per perkatesine etnike, si edhe kulturen dhe qyteterimin, qe benin pjese.

Sic dihet ikonat ishin nje art popullor, nje forme utilitare arti (ushqim i shpirtit) dhe roli i tyre ishte te komunikonin drejtperdrejt me nje mase sa me te gjere vizituesish dhe besimtaresh. Nuk mund te ekzistojne referenca te tera ne greqisht, me qellim te komunikuarit me njerez dhe komunitete shoqerore qe nuk kuptojne ate gjuhe. Kuptohet qarte se ato vepra kulti dhe arti i perkisnin qyteterimit greko-bizantin te Epirit te Eperm dhe ishin pjella te asaj bashkesie njerezish, te cilet nuk mund te identifikohen kurrsesi si shqiptare. Kur bejme dicka te tille, kjo perngjan me teper me udhetime fantastiko-shkencore, se sa me percapje per hulumtimin, zberthimin dhe analizen e historise.

Po ashtu verejme se Shkolla e Beratit eshte nje percuese dhe nje vazhduese e denje e filozofise, kanoneve dhe parimeve te Shkolles Ikonografike te Kretes (perfaqesues te se ciles ishin El Greko, Michail Damaskinos ...), ndersa Shkolla e Korces mund te themi se ndjek gjurmet dhe mendesite e Shkolles Ikonografike te Maqedonise (perfaqesues kryesor i se ciles ishte Manouil Panselinos). Jane keto "shkolla meme" edhe dy nga rrymat kryesore te ikonografise greko-ortodokse bizantine.
Ne kete teme nuk dua te flas per kodiket e shumte te trevave te jugut te Shqiperise, per arkitekturen dhe konceptet karakteristike epiriote te saj, per folklorin, per kostumet dhe veshjet, per kenget dhe vallet, per nocionet dhe kendveshtrimin mbi boten te banoreve te atyre zonave. Thjesht dua te perqendrohem tek ikonografia,  apo tek piktura bizantine dhe pasbizantine epiriote.
 Duke konkluduar mund te them se ato popullsi qe flasin/shprehen greqisht, qe shkruajne greqisht , qe mbajne emra greke, qe ndertojne objektet e tyre te kultit nen filozofine dhe parimet e arkitektures greko-bizantine, qe kendojne dhe qe qajne ne greqisht, jane padyshim fryte te nje qyteterimi grek.

Constantinos & Athanasios Zografos [Kostandin & Athanas Zografi] "The Burning of Babylon" (Church of Saint Athanasios, Moschopolis).

Te flasesh per piktore dhe pikture mesjetare shqiptare, te cilesosh ate art te mirefillte greko-bizantin dhe ata mjeshtra ikonografe te Epirit Verior si shqiptare, eshte njelloj si ajo futja e kokes ne rere nga struci, per t'iu shmangur rrezikut qe i kanoset. Dhe ne kete rast rrezik per te ashtequajturit intelektuale, studiues, akademike dhe politikane shqiptare, perben boshlleku historik i identitetit kombetar, te pohuarit dhe te pranuarit e ekzistences kompakte dhe me vazhdimesi te qarte kohore te qyteterimeve te ndryshme greke ne truallin jugor te Shqiperise se sotme, si edhe mospermbushja e nevojes se besimit ne nje te shkuar vezulluese etnike, te ndritshme dhe te lavdishme, e cila do t'i jape kuptim dhe vlere ekzistences se sotme...

Perrallat jane te bukura, te vlefshme, te dobishme dhe te mira, por fatkeqesisht ne kete bote nuk rrohet vetem me perralla...

13 October 2008

Udhetimet Permes Artit

Toni Milaqi "Sad Man" (acrylic on paper, 85x65 cm, 2007)

Me poshte po sjell intervisten e plote (dhe te pareduktuar) dhene
gazetares Arjola Hekurani dhe te botuar tek Gazeta Shqip e
dates 13.10.2008 me titull: "
Udhëtimet përmes artit " . Ndonese pergjigjet e mia u rrumbullakosen paksa, dua te falenderoj Arjolen per interesin e saj mbi pikturen time dhe per pyetjet vertet grishese. Fatkeqesisht ne mediat shqiptare ende nuk jane pjekur kushtet per
t'u thene fjalet me emrin e tyre te vertete ...


-Kush eshte Toni Milaqi?

-Kam lindur ne Tirane ne 1974. Jam nje artist vizual, piktor. Jeta ime personale, ndijimet dhe emocionet, kujtimet dhe pervojat, deshirat dhe nevojat, i kane rrenjet ketu ne kete zone te ballkanit jugor, mes Shqiperise dhe Greqise.

-Jetoni e punoni ne Greqi prej vitesh tashme. Cfare marredhenie keni me kete vend?

-Greqia eshte vendi ame i gjysherve te mi, pasi origjina ime eshte prej fshatrave te Dropullit (Gjirokaster). Si pasoje eshte edhe atdheu im. Eshte vendi ku jetoj, punoj dhe krijoj...

-Po me Shqiperine?

- Marredhenia me Shqiperine eshte disi me e ndryshme. Eshte vendi ku u linda, ku u rrita. Ku njoha cdo te thote e bukur dhe e shemtuar. Vendi i cili ushqeu endrrat e mia dhe qe u preu krahet ne te njejten kohe. Vend te cilin e dashuron lehtesisht, por dhe vendi qe te plagos po me kaq lehtesi. Gjithsesi eshte vendi i lindjes, atdheu im.

-Si e pershkruan pikturen, artin tend? (Me trego te lutem pak me gjate per artin tend. Ju shikoj shpesh te guximshem ne ato qe shprehni dhe rrefeni nepermjet piktures.)

- Lidhjen qe kam me pikturen mund ta perkufizoja si ekzistenciale. Nuk eshte zanat, profesion; eshte menyre jetese, shprehje e unit, forme e te parit te botes, e te shprehurit te ndijimeve dhe mendimeve te mia subjektive. Nje nevoje dhe percapje per komunikim me njerezit, te ciledo kohe qofshin ata. Nje perpjekje per zhbirim , njohje, analize te universit njerezor dhe ambjentit qe i perqarket. Te krijosh do te thote te matesh me qiejt.

Ne kete sens arti kthehet ne formen me te paster te shprehjes te atyre qe ndjen, apo deshiron shpirti dhe qe preokupojne mendjen. Sa per perqasjen time mbi te tera keto, nuk do ta quaja te guximshme, do ta perkufizoja si te sinqerte.

-Cfare ndikon me shume ne krijimet e tua? Nga se ngacmohesh apo frymezohesh per te krijuar?

- Artisti vepron nen trysnine e dy faktoreve teper vendimtare, per sa i perket vepres se perftuar artistike. Nen trysnine e realitetit te jashtem -"botes ne te cilen gjallon" dhe atij te brendshem -"universit te tij njerezor". Ne kete prizem perpjekja e tij per te njohur e analizuar keto dy realitete kaq te ndryshme dhe teresisht ne relacion te zhdrejte me njeri-tjetrin, mendoj se eshte edhe esenca e cdo krijimi artistik.

-Me sa kam pare une nga veprat tuaja, ve re se shpesh shperfaqet nudoja dhe akti seksual, te shoqeruara me vellon e abstraksionit, eshte gati - gati i perhershem, pse?

-Nese pranojme se arti eshte shprehja me e fuqishme e unit tone, e botes sone emotive dhe konceptuale, atehere ia vlen te themi - per te qene mbi te gjitha te sinqerte me vetveten - se nuk ka tema tabu. Ato c'ka na sundojne shpirtin, e na ndersyjne trurin duhet te jene ne menyre te padiskutueshme edhe shprehja tematike e vepres se krijuar artistike.

Perderisa arti eshte shprehje e "aspiratave tona te mjergullta", e "te vertetave" tona njerezore, mundet valle te mos jete edhe nje pasqyre e realitetit tone te brendshem shpirteror, e sensualitetit tone, e dashurise, apo e demoneve te tjere qe na perqarken ?!

Sa per formen qe ngjizet mbi kete koncept, eshte ne varesi te fazes qe kalon piktura ime pergjate kohes. Here e abstraguar, here kubiste, here ekspresioniste, here surealiste, e here brutale...

-Duket sikur veprat tuaja kane gjithnje nje mesazh te qarte te cilin duan ta percjellin deri te publiku, duket sikur ky eshte misioni i tyre dhe arsyeja perse u krijuan, perse ndodh keshtu?
(Duket sikur frymezoheni perhere nga tematika te caktura dhe jepni mendimin tuaj nepermjet piktures....)

-Gezohem qe vini re dicka te tille. Nese nje artist arrin te shprehe nepermjet mjeteve te tij artistike, filozofine, nocionet, mendimet, deshirat, dufet dhe ndjesite e tij mbi ato c'ka e preokupojne -dhe kjo behet e lexueshme nga artdashesi, spektatori, lexuesi- atehere padyshim qe ia ka arritur qellimit.
Tematikat kryesore ne punen time jane dy: ato sociale dhe erotike. Mendoj se jane edhe nga me thelbesoret ne jeten e cdo njeriu. Lidhja e tij me shoqerine ne te cilen ben pjese dhe zhbirimi i gjithesise se tij emotive dhe sensuale. Puna ime ka per kahje pikerisht keto dy boshte.

-Cila eshte ngjyra juaj e preferuar?

-Ne pergjithesi me pelqejne ngjyrat e ftohta. Po mbi te gjitha ne pikture nuk ekzistojne ngjyra te bukura dhe te shemtuara. Ekzistojne ngjyra te vendosura bukur -ne relacion me te tjera- dhe ngjyra te vendosura keq.

-Cfare eshte piktura per ty?

-I pari ishte imazhi (piktura). Njerezit e pare primitiv, pikerisht ne momentet kur sendertonin hapesirat e tyre civile e njerezore, shume me pare se te flisnin, shprehen "turbullirat" e tyre shpirterore nepermjet imazheve te pikturuara apo te skalitura ne shpella . Te pikturosh do te thote te mbash te ndezur ate flake qe ndricoi e ngrohu breza te tere, dhe te jesh edhe ti pjese e asaj stafete njerezore, e cila perhumbet mijevjecareve. Te pikturosh do te thote te ekzistosh.

-Keni lindur dhe keni kaluar nje pjese te madhe te kohes ne Shqiperi, Tirane, sa ka ndikuar tek ju persa i perket kreativitetit artistik Tirana, Shqiperia?

-Piktura ime eshte e huaj qofte per realitetin shqiptar, qofte per ate grek, por edhe me gjere. Pasi nuk perkon me nevojat dhe kerkesat e modes. Eshte nje art personal dhe teresisht subjektiv. Ne kete sens nuk mund te kete pika reference me realitetin artistik shqiptar. Ne kundershti me kete Tirana dhe kryesisht relacionet njerezore por edhe peizazhi i saj, kane ndikuar mjaft ne vepren time.

-Si e gjen veten ne Greqi? Ka qene e veshtire te afirmohesh aty si artist?

-Greqia eshte vendi i cili me jep mundesine te krijoj, te punoj, te shprehem nepermjet artit tim. Nese me afirmimin do te kishim nder mend anen monetare te vepres, shume pune te mia jane shitur. Por afirmimi ne tregjet e artit (te qenurit nje firme komerciale) nuk duhet te kthehet ne qellimin kryesor te krijimtarise se nje artisti. Ekzistojne shume syresh te cilet ndonese te "afirmuar" ne bursat globale, nuk kane asgje te re per te thene me vepren e tyre. Per mua e rendesishme eshte eksplorimi i demoneve qe me vertiten brenda dhe jashte meje. Udhetimet permes artit.

-Mendon se ke arritur atje ku deshiron?

-Perpiqem prej shume kohesh, te kaleroj endrrat e mia me te cartura, e me to te udhetoj permes qiejve te deshirave. Shpesh here tek bej dicka te tille, ndjej te rrezohem, e gjendem perfund kembeve te tyre, nen thundra te pameshirta dhe hingellima kumbuese. Por gjithnje ngrihem ne kembe, e gjithnje deshira ime per te kapur qiejt rritet e rritet ...

-Sa e njihni artin pamor ne Shqiperi dhe c’mendim keni per te?

- Dua te them se kam qene gjithnje ne korent te ngjarjeve, proceseve dhe fenomeneve te cilat mbizoterojne ne hapesirat pamore shqiptare, ndjesia qe perftoj duke i veshtruar ato eshte ajo e perngjasise me nje pirg gjigand plehu. Te qelbur, me erera kundermuese, te pa trajte, te brejtur, te fundosur e te pushtuar nga gjithfare krimbash, mizash, insektesh te percudnuara, larvash e mikrobesh te pafundme. Nje hapesire e degraduar, e dekompozuar, e kalbur deri ne palce.

Kjo nuk do te thote se nuk ekzistojne artiste dhe individe te cilet i kundervihen, luftojne dhe sfidojne kete realitet. Por zerat e tyre jane kaq te mefshte e te pafuqishem nen gumezhitjet cjerrese e metalike te mizave, dhe te eres mbytese te plehut.

Eshte pikerisht ky pleh qe pushtoi tere vitet e mepastajme nga renia e diktatures komuniste (me perjashtime te pakta), ky sharlatanizem dhe amatorizem vizual -te cilin veme re-, kjo katrahure dhe ky mjerim pamor. E pame ate te ngrihet ne piedestal dhe te imponohet nga kuratoret e famshem dhe klanet e ndryshme, te cilat kryen ritualin jetesor kohe pas kohesh ne Galerine Kombetare te Arteve. Pame diletante me kamera ne duart e dridhura, te prezantohen si shpetimtare. Pame fotografe te vobekte te prezantohen si Mesies. Pame te njejtat figura te lodhura prej viteve te retushohen dhe te prezantohen si te sapolindura. Pame njerez medioker te pagezohen artiste dhe sharlatane "me krahe te ngrohta" te pagezohen kuratore. Nuk jam shume optimist per atmosferen mbizoteruese te realitetin pamor shqiptar.

-Vini shpesh ne Tirane, per pune apo per vizite?

- Tiranen e vizitoj shpesh. Ndonese ndjej se ajo Tirane ne te cilen u linda e u rrita dhe qe ka ndersyer qysh ne femijeri shpirtin tim, po jep shpirt perdite. Me "perbindeshin" demografik dhe gjeografik te krijuar tanime pak gjera me lidhin.

-Cila ka qene ekspozita e fundit qe keni celur?

-Mora pjese ne nentor te vitit te kaluar ne G.K.A. ne nje ekspozite kolektive me titull "Pavaresia".

-Cilat jane planet tuaja te aferta, gjithnje ne lidhje me pikturen...

-Po merrem me nje cikel punesh te permasave te vogla, ne bashkepunim me galerine e mirenjohur greke: "Cheapart", mbi nje ekspozite e cila do te celet ne dhjetor ne Athine.

11 October 2008

Mbi Odhise Paskalin

Odhise Paskali "Scanderbeg" (bronze, 1939)

Nje artist i rendesishem shqiptar, i cili shpesh here u identifikua me artin e realizmit socialist dhe qe krijoi e punoi ne pjesen me te madhe te jetes se tij ne periudhen e regjimit komunist, eshte Odhise Paskali . Duke verejtur sot vepren e tij, pas nje diferencimi kohor, do te zbulojme aty edhe prurje artistike te cilat shkeputen nga realiteti periferik shqiptar dhe qendrojne denjesisht ne hapesira me te gjera vizive.

Fale kultures akademike, njohjeve te thella ne fushen e arteve figurative, si edhe dhuntive dhe aftesive te tij te shumta plastike, Paskali arriti te krijoje nje galeri te tere personazhesh te spikatur, ne disa raste edhe vepra artistike te cilat ndikuan mjaft artiste te mevonshem shqiptare.

Nje nga atributet e vepres se tij eshte se ne momente te vecanta kohore Odhise Paskali kthehej ne artistin qe i jepte forme plastike imazhit, si edhe perfytyrimit kolektiv qe kishte shoqeria shqiptare mbi figura te ndryshme historike dhe njerezore. Keshtu per shembull kur flasim per Skenderbeun, te gjitheve na vjen parasysh portreti i Paskalit. A thua se ky i fundit e kish vene te pozoje heroin arberor! Kurre me asnje artist nuk ka mundur te pasqyroje ne nje veper arti imazhin, si edhe iluzionin te cilin ushqente turma mbi kete figure mitike arberore. Dhe pak rendesi ka nese ky imazh mund te mos kishte lidhje te drejtperdrejte me ate c'ka rrezatonte Gjergj Kastrioti ne te vertete; e rendesishme eshte qe ne kete menyre desheronte ta kujtonte turma dhe Paskali i dha forme pikerisht kesaj nevoje.

Odhise Paskali "Keti" (plaster, 1947)

Po keshtu mund te themi per bustet e Naimit, te de Rades, te Enverit. Ishin pikerisht njohja e thelle, intuita njerezore si dhe misherimi plastik i Odhise Paskalit, te cilat shnderronin kendveshtrimin e tij subjektiv, ne nje vizion kolektiv e solid. Cilesi kjo e nje artisti me aftesi te medha.

Kur flasim per plastiken, duke vezhguar formen ne mjaft vepra te tij, bie ne sy nje ekspresivitet teper melodioz, qe pak te perbashketa ka me nocionet e realizmit socialist (dhe ketu nuk e kam fjalen vetem per veprat para viteve 1940). Aftesia per t'i dhene forme ndjenjave, per te shprehur vitalitetin (shih: "Skenderbeu"- 1939), dhimbjen, embelsine dhe delikatesen femerore (shih: "Keti"-1947, "Woman's Bust" -1926), ngjyren e vdekjes (shih: "Shoket" -1964), deshmojne per nje artist me potenciale teper te fuqishme shpirterore, meditative, kreative, plastike dhe shprehese.

Nga pikepamja tematike mjaft vepra te Paskalit u konsumuan mes kufijsh etnik dhe kombetar. Ne nje perpjekje evidentimi dhe evokimi figurash dhe mitesh nacionale, gje qe bie disi ndesh me pervojat kosmopolite te vete skulptorit, i cili kish lindur ne Kozani te Greqise, kreu shkollen greke ne Permet dhe studioi ne Torino te Italise. Ne kete menyre nje pjese e mire e krijimtarise se tij -e veshtruar me gjere- u ngec pas kornizash etnike, duke mos mundur te rroke universalen dhe jo shume e afte te flase ne kontekst me te gjere se ai nacional.

Odhise Paskali "The mountain man" (bronze, 1928)

Gjithsesi periudha, ambientet ne te cilat rrojti Odhise Paskali, por dhe izolimi komunist bene qe arti i tij te mos mundet te evoloje ne propocion me aftesite si dhe ate talent teper te madh qe mbarte. Sjell ndermend ketu edhe periudhen e Italise, e deri ne 1944. Ne nje kohe kur ne Europen perendimore ndodhnin revolucione te papara ne hapesirat e arteve vizuale, dhe kur uraganet e modernizmit kishin okupuar gjithcka, arti i Paskalit ne teresi u ndrydh brenda formash dhe persiatjesh realiste dhe here-here disi akademike. Problematika krijuese keto, te cilat ishin ezauruar nga artistet ne rang boteror qysh nje shekull me pare.
Eshte me te vertete dicka trishtuese, ne radhe te pare per vete zhvillimin artistik te skulptorit dhe me pas per ne, te behemi deshmitare te kesaj ndrydhjeje, te kesaj burgosjeje te ketij talenti kaq te madh. Ne veprat e lena pas do te dallojme gjithnje shkendijat e personalitetit te tij; rrahjet e pulsit dhe te zemres; humanistin dhe luftetarin e zjarrte; adhuruesin e se bukures dhe te embelsise njerezore; vezhguesin e dhimbjes dhe te diturise; shprehesin e nevojave kolektive te bashkekohesve te tij, si edhe artistin qe u dha forme tokesore miteve dhe historise...

Odhise Paskali pershendetje!


(p.s. Fotot e veprave te skulptorit jane te shkeputura nga faqja e tij zyrtare "Odhise Paskali")

30 September 2008

Marshon Shqiperia -Krenare

Michel Setboun "Religious painting remaining in the ruins of the destroyed church of Saint Eloy ; destroyed by the communist regime in Berat, Berat Albania" (Photography, 1990)

Nje fotograf dhe fotoreporter teper interesant, i cili ka fokusuar me objektivin e tij momente unikale te realitetit shqiptar pergjate viteve te diktatures komuniste, por edhe me pas, ne vitet e kalbezimit social, shpirteror dhe institucional qe po perjeton Shqiperia, eshte Michel Setboun.

Kur ndesha punet e tij (sidomos ato te periudhes "para viteve 1990"), me te vertete u befasova, pasi shume imazhe jane unike, te verteta, jo te perkedhelura apo te lemuara, shpesh here te ashpra, dhe ndoshta disi "te huaja" per realitetin e ri, apo tranzicionin total qe po kalon shoqeria shqiptare sot. Tek ky cikel fotografik, ke ndjesine se Michel Setboun ka ndalur kohen, "e ka burgosur ate".

Nje element qe evidentohet me teper mjeshteri dhe qe personalisht me ngacmon, eshte edhe lidhja e shqiptarit me artet. Nje relacion urrejtjeje, armiqesor, i mbrujtur me mllefe dhe ekstaza te cartura.

Michel Setboun "Restoration of St. Eloi church (destroyed by the communists) Albania" (Photography, 1990)

Duke ndjekur udhetimet e tij ne Shqiperi, shtegetojme mes rrenojave te objekteve te kultit qe la pas totalitarizmi komunist ne Gjirokaster, ne Sarande, ne Berat, ne Korce, ne Vlore, ne Tirane. Deshmi e atyre krimeve historike ne memorjen kolektive te njerezve dhe te popujve qe banuan nder kohera shtetin e sotem shqiptar. Vetem dyzet vjet, per te shkaterruar gjithcka te vlerte te krijuar nder shekuj. Dyzet vjet per te shperbere kulturen shpirterore dhe artistike te atyre viseve.

Nuk e di nese Njeriu i ri u krijua apo jo, por di qe ajo erresire patologjike qe karakterizon shqiptarin ne relacionin e tij me artet, ajo urrejtje totale per cdo gje qe nuk kupton dhe qe i vret syrin, ajo mani shkaterrimi te cdo gjeje qe i perket se kaluares, u kultivua dhe u rrit -padyshim- ne vitet e erresires komuniste, duke sjelle ne jete nje brez pa rrenje, pa ura me te shkuaren, pa njohje te vlerave te verteta njerezore, nder te cilat nje vend paresor zene edhe artet.

Michel Setboun "Saint Nicholos; the frescoes were not destroyed but the church was transformed in a storage -Moschopolis, Albania" (Photography, 2006)

Jane pikerisht keto pjella te mjera te Njeriut te ri -keta pasardhes te vobekte- te cilet pas viteve 1990 e ne vazhdim shkaterruan ato pak piktura murale te mbetura ne objektet e kultit te cilat i shpetuan djegjes e kazmes komuniste, dhe te cilat asokohe ishin kthyer ne stalla. Jane te njejtet njerez, qe shkarraviten ne menyren me barbare shpellen-shkembin e Lepenices ne Vlore, duke asgjesuar keshtu ato gjurme autentike dhe teper te vyera te periudhes prehistorike. Te njejtet fakira, te cilet "u nxorren syte" shenjtoreve ne pikturat murale te Voskopojes. Te njejtat kufoma ende te gjalla, te cilat thyejne e djegin cdo shprehje -te harruar- te artit te realizmit socialist, cdo gjurme qofte edhe te zbehte te artit qe mund t'i lidhe me te shkuaren.

Michel Setboun "Monuments, Saranda, Albania " (Photography, 2006)

Fatkeqesisht Njeriu i ri - shqiptar nuk e njeh artin. Nuk mund te perceptoje nevojen e ekzistences se tij. Per te arti eshte lluks. Nuk mund te rroje dot me te kaluaren. Njeriu i ri- shqiptar do te harroje. Do te harroje kush eshte, per ke broheriste dhe thurte himne. Kujt i puthte kembet, dhe kujt i qeshej. Kujt i kendonte, dhe ke ngrinte ne piedestal. Njeriu i ri-shqiptar nuk ka memorje. I paafte te komandoje veten e tij, gjithnje nen tutele padronesh te eger dhe gjakatare, eshte mesuar te mos ndjeje nevoje per te bukuren. Te mos kete nevoje per seleksionimin e se shkuares. Te kete teresisht te pamundur te bashkezistoje me te.

Vdiq mbreti- Rrofte mbreti! Ne djall flamujt e vjeter; Rrofshin te rinjte!

Michel Setboun "Working in an old factory with statues of Lenin, Stalin and Enver , Tirana, Albania" (Photography, 2006)