31 May 2008

Mbi Prostitutat e Perendishme dhe Hyjnite -Lavire

Tiziano Vecellio "Venus of Urbino" (oil on canvas, 119x165 cm, 1538)

-Ç'eshte Arti?
-A mund te cilesojme cdo perpjekje tonen per t'u shprehur ne menyre kreative domosdoshmerisht edhe si nje konkludim artistik?
-Ku qendron ndryshimi ndermjet nje vepre te mirefillte artistike, e cila perleshet me risite, dhe nje vepre konservatore e cila gjallon mes limitesh te ezauruara estetiko-filozofike?
-Ku qendron novatorja ne nje veper artistike?

Keto dhe shume pyetje te tjera me perqarken duke menduar rreth klimes abuzuese te vlerave -qe rrjedh shpeshhere prej tregjeve komerciale, apo amatoreve gjithengjyresh qe gelojne brenda hapesirave vizuale- e cila thote se te gjithe jemi artiste dhe se te gjithe bejme Art.

Per te ilustruar mendimet e mia po sjell ketu tre variante mbi nje teme. Nje nga veprat me te rendesishme te Ticianit (Tiziano) dhe njekohesisht nje margaritar i trashegimise njerezore eshte "Aferdita e Urbinit". Nje veper kulmore e tij ne te cilen Aferdita -perendesha e dashurise- paraqitet e shtrire, me veshtrim epshndjelles dhe paksa te ndrojtur, aspak rezistues, te drejtuar nga ne.

Ne trajtimin e Ticianit shquajme linjat trupore gjithe nur, te bukurise klasike. Heroina ne doren e djathte mban lule, kurse e majta (ne forme ledhatuese) gjendet diku mbi organin seksual, si per te nenvizuar apo theksuar qendren e gravitetit te saj . Nje qenush fle diku i shpenguar perbri te zonjes ne krevat ...

Edouard Manet "Olympia" (oil on canvas, 130x190 cm, 1863)

Tre shekuj me vone nje tjeter variant (aludim i drejtperdrejte i vepres se Ticianit) i Aferdites do te vinte ne jete. "Olimpia" e Mane-se (Manet). Pikture kjo qe qysh ne hapat e saj te para shkaktoi nje nga skandalet me te medha ne Historine e Artit, duke ngjallur debate por edhe reagime te shumta. Eshte vepra e pare ne histori qe u desh te ruhej nga organe te rendit, pasi u bene mjaft tentativa per ta dhunuar (per ta çare, per ta grisur) nga vizitore te cilet "e ndjenin veten te fyer" dhe te cilet e konsideronin "Olimpian" nje blasfemi mbi Pikturen dhe Artet ne teresi.

Po pse ngjalli keto kontradikta Olimpia e Mane-se? Sepse ne vetvete kjo veper ishte nje revolucion i tere filozofik, estetik, artistik, moral dhe njerezor. Eshte per mendimin tim edhe guri themeltar i Modernizmit. Nje veper qe ndryshoi tere konceptin e artisteve te mepasem per boten dhe jeten.

Aferdita e Mane-se nuk ishte nje krijese idilike e cila banonte kthinave te Olimpit, ishte nje prostitute. Emri i saj i vertete ishte Victorine Meurent, nje prostitute pariziane. Nuk eshte e veshtire te kuptosh se artisti shihte bukurine femerore tek femra e rruges, tek njeriu i perditshem, jo qiejve te parajses.

Forca e Olimpias gjendet tek shikimi i saj. Nese tek Aferditat e deriatehershme, do te hasje qendrimin lozonjar te nje qenie te eperme, qiellore, e mitike, e cila te ishte mbrujtur me propocionet dhe analogjite trupore te bukurise klasike, me floke te praruar dhe lekure vezulluese, Aferdita e Mane-se s'kishte asgje nga tere keto.

Veshtrimi i saj ishte i drejperdrejte, pa asnje mister. Nje veshtrim qe permban njohjen e pozicionit te saj shoqeror, por edhe sigurine e epersive te saj femerore. Nje veshtrim i perhumbur, ne te cilin ngjizen edhe dhimbja, edhe forca. Nje trup i tkurrur, vocerrak, i cili te krijon ndjesine se flet per te gjithe eksperiencat e saj femerore. Dora e majte ne kundershti me ate te heroines se Ticianit, drejtohet drejt nesh me dinamizem, duke shtrenguar kofshen dhe duke na dhene te kuptojme, se krijesa e Mane-se , eshte nje qenie qe ka kontrollin e lojes, dhe qe eshte ajo qe do te thote fjalen e fundit. Pandoflat ne kembe, nuk te lejojne per asnje moment te harrosh profesionin e saj. Perbri ne krevat rolin e qenit lozonjar-pasiv, e ka marre nje mace sterrane gati per sulm, me sy qe shpojne erresiren e sfondit ...

Per sa i perket formes mund te thuhet se materializimi i saj ishte po aq revolucionar. Dekorativiteti mahnites i ngjyrave, por edhe trajtimet e sheshta te siperfaqeve, pa volume qe ulerasin, ishin risi me vete, duke shkaktuar keshtu reagimet e konservatoreve si edhe te perfaqesuesve akademike te kohes.

Revolucioni i Mane-se gjendet pikerisht ketu. Zbuloi perendite e qiellit ne toke. Vizioni i tij ishte realist - kritik. Nje analize e adhurueshme e shoqerise dhe e njeriut. Nje adhurues dhe njohes i padiskutueshem i se shkuares, por edhe nje novator i pashoq, i cili hapi rruge teresisht te reja ne konceptet estetike, filozofike, e artistike. Rruge te cilen e pasuan me vone impresionistet, apo edhe Lautrec, Van Gogh, Picasso, Matisse, dhe shume perfaqesues te shkollave dhe rrymave te ndryshme te Modernizmit.

Alexandre Cabanel "The Birth of Venus" (oil on canvas, 130 x 225 cm, 1862)

Vepra e Kabanel (Cabanel) eshte nje veper e rendomte, e cila nuk shkeputet dot prej shablloneve akademike te trajtimit te Aferdites. Ne kundershti me realizmin therres dhe analitik te Mane-se, Kabanel pershkruan nje Aferdite tere klishe, e cila nuk eshte ne gjendje te flase as per problemet e njerezve te kohes kur rrojti artisti, as per kendveshtrimin e tij mbi realitetin shoqeror apo mbi boten. Nje veper komerciale, konservatore, e cila zbaviste instiktet seksuale mashkullore te aristokracise se atehershme franceze, dhe e cila u ble nga Napoloni III. E solla ketu per te nenvizuar me teper risite dhe revolucionin qofte teknik, qofte ideor te Mane-se.

Nepermjet ketij ballafaqimi desha ti pergjigjem -ne menyren time- pyetjes se "Ç'eshte Arti?". Arti eshte ajo perpjekje e vazhdueshme e njeriut per zhbirim dhe komunikim shpirteror-meditativ. Nje forme qe ushqehet ne cdo qelize te saj nga hulumtimet mbi konceptet dhe nocionet estetike, filozofike, emotive, intelektuale, shpirterore dhe mendore. Eshte shprehja iracionale e unit. Artist i vertete eshte ai qe ka mundesine dhe aftesine te sjelle te reja nepermjet kesaj forme te shprehuri. Porse keto risi dhe prurje te reja duhet te jene ne relacion te pandashem me vlerat dhe dijen e se shkuares, duke krijuar keshtu magjine, por edhe duke u bere pjese e bashkebisedimit nderkohor, ndernjerezor, nderetnik, nderfetar, e nderkonceptual, qe karakterizon artistet dhe Artet pergjate rrjedhave te viteve.

Arti eshte pervetesim i diturise dhe njohjes njerezore, por edhe mohim dhe kundershti e kesaj diturie njekohesisht. Eshte perpjekja jone per te eksploruar hapesirat e paane dhe te pafund te racionales dhe te iracionales brenda dhe rreth nesh. Eshte hulumtimi i qenies njerezore, por edhe ikja nga kjo qenie. Eshte perpjekja e krijuesit, per t'u shkeputur nga limitet dhe prangat tokesore dhe etja per fluturim qiejve. Eshte bashkimi me Zotin, por edhe te vraret e tij ...

28 May 2008

Mos i Zgjo Engjejt e Fjetur!

Toni Milaqi "Don't wake up the sleeping angels" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2008)

Nje nga veprat e mia te fundit eshte: "Don't wake up the sleeping angels". Nje pune qe ne kundershti me shume te tjera doli -erdhi/u perftua/u krijua/u lind- me shume lehtesi, a thua se flinte per kohe te tera brenda meje, dhe priste oren per te ardhur ne drite...

Mos i zgjo engjejt e fjetur...

sepse s'do te jesh ne gjendje te perballosh veshtrimin e tyre kur te kuptojne katrahuren ne te cilen gjallon njeriu sot;

sepse s'do te duash te tregosh per femijet e Afrikes, te cilet vdesin perdite nga gjithfare semundjesh, nga uria dhe etja per uje;

sepse do te kesh turp t'u flasesh per hegjemonine dhe barbarine imperialiste te shteteve te zhvilluara ndaj popujve te botes se trete;

sepse nuk mundesh dot t'u shpjegosh perse ekzistojne femije ne Afganistan e Irak pa sy, pa kembe e duar;

sepse s'do te mundesh dot t'u japesh te kuptojne pabarazine sociale, politike, ekonomike, e kulturore te njerezve te ketij planeti;

sepse do te ndjesh dhimbje kur te flasesh per vetmine, streset, ritmet marramendese, ankthin, pasigurine, mungesen e idealeve, plogeshtine, frikat dhe jetersimin e njeriut modern;


sepse do t'a kesh te pamundur te mbeshtesesh me argumente llogjike nevojen e ekzistences se droges, prostitucionit, mjerimit, varferise, diskriminimit racial, social, etnik, fetar e njerezor ne jeten tone;


Mos i zgjo engjejt e fjetur miku im! Ke per te vrare zemrat e tyre, ashtu krejt padashje, dhe pa e kuptuar as ti vete.

26 May 2008

Pershendetje Picasso!

Toni Milaqi "Young company "  (acrylic on canvas, 100x80 cm, 1999)

Lidhja qe kam me Picasso-n (Pikaso) eshte e çuditshme! Adhurues dhe vrastar i personalitetit te tij artistik. Arti i Picasso-s permban ne vetvete forca te pashmangshme demoniake. Dy jane alternativat qe i ofrohen nje spektatori te vepres se tij: "ose t'a mohoje dhe te largohet pa kthyer koken mbrapa, ose t'a adhuroje me tere forcen e unit dhe te behet pjese e realitetit te tij shpirteror". Ne momentin kur kupton magjine vizuale te ketij kolosi te arteve pamore, kthehesh edhe ne rob te "forcave uzurpatore" qe levrijne ne veprat e tij. Prangosesh prej kreativitetit te pashoq artistik, prej teknikes demoniake, prej kendveshtrimit te tij shkaterrues dhe riformues, prej aftesise per te rrefyer historite e zemres dhe trurit me menyra dhe mjete befasuese, prej iluminizmit dhe humanitetit njerezor qe bulojne ne çdo gjurme te krijimtarise se tij. Dhe nese je artist e ke teresisht te veshtire t'u pervidhesh sirenave qe banojne ne shume vepra te tij . E vetmja gje qe mund te besh -per t'u çliruar- eshte t'i vrasesh ato. Qe te mbijetosh, duhet te ekzekutosh diktaturen e personalitetit te tij, dhe te helmosh demonet arrogante te gjenise se tij krijuese. Vetem keshtu do te kesh thyer prangat e nje varesie te perjetshme, dhe do te mund te ecesh perpara.

Picasso ishte padyshim nje nga artistet me brilante dhe vezullues pergjate rrugetimeve te pafundme ne historise e artit. Nje artist te cilit natyra nuk iu kursye as ne dhunti, dhe as ne aftesine per t'i mjele ato. Nje punetor i palodhur i artit, me nje intuite teper te zhvilluar krijuese dhe intelektuale.

Jam i mendimit se veprat e tij te vlerta i hasim deri aty rreth viteve 1940. Risite e tij dhe shtysen qe u dha arteve do t'a dallonim deri ne kete faze. Ne dekadat e mevonshme, fatkeqesisht shohim nje Picasso -rob te gjetjeve te veta artistike dhe ne persiatje te pafundme tematike, stilistike, por edhe emotive te subjekteve te trajtuara me pare. Per fatin tone te keq, ne vitet '50, '60, '70 do te behemi deshmitare te ritualeve artistike te nje shpirti te fikur...

Pablo Picasso "Les Demoiselles d'Avignon" (oil on canvas, 244x234 cm, 1907)

Vepra ime: "Young company" (1999) eshte nje nevoje per te komentuar: "Les Demoiselles d'Avignon". Nje nevoje per te folur me nje gjuhe tjeter mbi kete thesar te qyteterimit perendimor. Nje buqete me lule mbi kete veper monumentale te fillim shekullit te 20. Nje homazh artistik per nje nga gjenite me te medhenj te arteve - sic ishte Picasso. Nje perkulje respekti per viganin spanjoll qe na beri te shohim pikturen, skulpturen, por edhe artet ne pergjithesi me nje sy tjeter, qe na beri te perceptojme boten dhe jeten -ndryshe.

23 May 2008

Le të Pijmë !

Toni Milaqi "Bacchanal" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2008)

ERGO BIBAMUS

Këtu jemi mbledhur për qejf e gëzim,
Vëllezër, pra, Ergo bibamus !
Çdo gojë po hesht, çdo gotë tingëllin,
Pa rrokuni! Ergo bibamus !

E vjetër kjo fjalë e plot mencuri;
Ia vlen për fillim, vazhdim e gosti.
Shpërthen një kumbim nga ky vend tani,
Një e madhërishme, Bibamus !

E pashë miken time, më pa dhe ajo,
Mendova pra: Ergo bibamus !
Bri meje më rri, po shpejt fryn nga do,
Rënkoj dhe mendoj : Bibamus !
Dhe kur puthje e saj ndër zemra zgjon mall,
Dhe kur brengë e hidhur nën dhe ment iu kall,
Gëzohuni : Ergo bibamus !

Ky fat larg nga shokët më shtyn s'di për ku,
Pra ejani! Ergo bibamus !
Po ndahem e trastën mbështes pak mbi gju,
Dy heras pra : Ergo bibamus !
Koprraci ta fsheh në xhep çdo para,
Gazmori gazmorin huan, or vëlla!
Vëllezër, pra : Ergo bibamus !

Ç'të themi, mor shokë, më tepër për sot,
Do thoja veç : Ergo bibamus !
Kjo ditë s'i ngjet një tjetre, miq, dot,
Prandaj dhe nje herë : Bibamus !
Në ndjeni veç gaz, e hapur po rri
Kjo derë, dhe qielli shëndrit plot freski,
Na ndrit një fytyrë krejt gaz, dashuri
Ne pijmë e këndojme : Bibamus !


Johann Wolfgang von Goethe
(Përktheu : P. Jorgoni)

Tiziano Vecellio "The Bacchanal of the Andrians" (oil on canvas, 175x193 cm, 1523-26)

22 May 2008

Duke pritur Barbaret

Toni Milaqi "Waiting for the Barbarians " (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2008)

Tamburlet e trishta oshëtijnë.
Këngët tona, se di pse janë veshur me kaq pasiguri!
Qiejt -tashmë të vranët- u mbushën me aeroplanët e tyre -bombardues.
Tingujt e fyejve tanë, shpeshherë ndërpritet prej uturimave agresore të "shpendëve prej hekuri".
Dallëndyshet u struken nëpër foleza.
Pemët pushuan së marri frymë.
Në këtë muzg që po afron, afshi i lakuriqësisë së trupave, kacafytet egërsisht me ftohtësinë e atyre hekurishteve fluturuese.
Dhe ne thjesht këndojmë dhe presim...

Tiziano Vecellio "Concerto campestre" (oil on canvas, 110x138 cm, 1508-1509)

19 May 2008

Rikthimi

Toni Milaqi "Painter by the Lake (1)" (acrylic on canvas, 100x80 cm, 1996)

Ka tema tek të cilat ndjej nevojën të rikthehem sërishmi në kohë. T'i rikonceptoj, t'i rishikoj në një prizëm të ndryshëm. T'i ripërtyp dhe të përleshem rishtazi me problematikat e tyre.
Të pasuruarit e aftësisë shprehëse të një krijuesi, por edhe këndvështrimi gjithnjë në kërkim të formave e ideve të reja konceptuale, bën të nevojshme dëshirën për ritrajtim të motiveve te tija të dashura. Nevoja për të folur mbi gjëra të thëna, me "tinguj" dhe "nota" tërësisht të reja.
Nje temë e tillë për mua është edhe "Piktori buzë liqenit"...
-vijon-

Toni Milaqi "Painter by the Lake" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2006)

17 May 2008

Mbi Vallet, Valltaret dhe Soditesit

"The Dance" (Attic red figure, vase, 460 b.c.)


Eshte kaq bukur kur zbulon lidhjet e dukshme dhe te padukshme te artisteve te ndryshem nder shekuj, ate bashkebisedim shpirteror qe ushqen hapesirat krijuese dhe shpeshhere sherben edhe si lende e pare artistike, si nje faktor vendimtar i dialogut artistik ne kohe.

Nje teme te cilen e kam vezhguar, studiuar dhe trajtuar ne artin tim eshte "Vallja". Vallja ne rreth (rrethore, ne grup, zene dora-dorazi) eshte nje pjelle tjeter artistike e qyteterimit antik grek. Dhe pikerisht sepse arti eshte mbi te gjitha shprehje e botekuptimit, e nocioneve dhe e parimeve te atij (apo te atyre) qe e krijon, permban ne vetvete edhe konceptet e krijuesit mbi realitetin dhe boten. Ne kete rast vallja ne rreth posedon brenda saj parimet brilante te demokracise greke te kohes. Eshte nje valle ku te gjithe jane te barabarte, te gjithe hedhin te njejtat hapa, te gjithe ndihen pjese e harmonise se bashkekzistences, dhe ku edhe ata qe e udheheqin shpeshhere nderrojne vendet duke krijuar ndjesine e drejtesise, barazise, e te demokracise ne grup. Nje ilustrim perfekt i asaj qe greket lashte nenkuptonin me relacionit individ-individ, individ-turme, apo individ-shoqeri.

Sigurisht gjurmet e para mbi kete teme jane te lidhura me teatrin grek, me festat dionisiake. Evidencat e ketij realiteti i gjejme ne qeramiken aq mrekullisht te stilizuar e te thjeshtezuar greke, si edhe ne trajtimet ne skulpture, apo edhe ne pikturen murale. Duke udhetuar ne kohe levrime te valles rrethore do te hasim edhe ne artin, arkitekturen dhe pikturen murale bizantine, si rrjedhoje llogjike e cilivizimit antik greko-romak. Me pas ne Italine e Botticelli-t , ne Gjermanine e Cranach dhe te Albrecht Dürer, ne Hollanden e Rubens-it, ne Francen e Ingres, Gauguin dhe te Matisse, ne Spanjen e Goya-s, ne Rusine e Chagall.

Njerez te kapur dore per dore ne marrosje dionisiake -si ata e Rubens-it; qiellore e engjellore -si te Botticelli-t; lozonjare dhe te shkujdesur -si ata te Goya-s; teatrale dhe erotike njeheri -si te Ingres; njerez te thjeshte apo bujqer -si te Gauguin; esenciale dhe ekzistenciale -si te Matisse; feminore dhe primitive -si te Chagall; njerez te zene dora-dorazi ne valle duke sfiduar kohen, vendet, sistemet shoqerore, kufijte etnike, fetare e sociale, situatat politike, problemet e jetes, rutinen e se perditshmes.

Perqasja e pare e imja ndaj ketij subjekti eshte ajo e vitit 1996 (Vallja rreth diellit). Veper edhe kjo e fazes sime primitive. Njerez te kapur dore per dore, rreth "diellit-parase" ( ketu: monedhe greke - 100 dhrahmi), duke shqyer dhe ngrene njeri-tjetrin nen pushtetin e nje menefregizmi individual, por edhe kolektiv . Qenie te shfytyruara, te zhveshura nga karakteristikat njerezore. Me perngjasi larvash apo krimbash. Nje veper e imja teper pesimiste, ndoshta per te bere me te qarte marredheniet e egra ndernjerezore, civile dhe sociale, ne kushtet e realitetit te sotem global.

"The Dance" (Greek-Ortodoks Church, Byzantium)


Sandro Botticelli "The Mystical Nativity" (oil on canvas, 1500)


Lucas Cranach the Elder “The Golden Age” (oil on canvas, 1530)


Peter Paul Rubens "Venusfest " (oil on canvas, 217 × 358 cm, 1635)


Nicolas Poussin "The Dance to the Music of Time" (oil on canvas, 84.8 x 107.6 cm, 1639)


Francisco de Goya "Blind's Man Bluff" (oil on canvas, 41 x 44 cm, 1788)


Jean Auguste Dominique Ingres "The Golden Age" (oil on canvas, 1862)


Paul Gauguin "La danse des quatre bretonnes" (oil on canvas 71 × 91 cm, 1888)


Henri Matisse "La danse" (oil on canvas, 260 x 391 cm, 1909)


Marc Chagall "The Dance" (oil on canvas, 1950)


Abdurrahim Buza "Dancing Albania" (oil on canvas, 60x60 cm, 1971)


Toni Milaqi "Dance around the sun" (acrylic on canvas, 130x100 cm, 1996)



12 May 2008

Origjina e Botes

Gustave Courbet "The Origin of the World" (oil on canvas, 46x55 cm, 1866)

Nje nga dashurite e mia me te medha ne boten e artit, eshte te studiuarit e trajtimit se figures femerore ne hapesirat kryesisht vizuale -gje kjo qe eshte e lidhur ne menyre te pandare edhe me erotiken si komponent themelor i kesaj teme.

Duke analizuar historine e artit vihen re veshtiresite, por edhe pamundesia sociale/etike/politike/morale brezave te tere njerezore permes periudhave te caktuara kohore, per te shprehur ndjenjat apo mendimet e tyre mbi kete subjekt kaq tabu. Te analizosh femren si krijese, gjallese, qenie, apo univers, si dhe rolin qe ajo luajti pergjate mijevjecareve, nuk eshte çeshtje e thjeshte. Duke filluar qe nga shoqerite matriarkale-prehistorike, e duke vazhduar me vone me Egjiptin, me antikitetin greko-romak, me qyteterimin kinez, inkas, ate indian, bizantin, mesjeten, rilindjen europiane, iluminizmin, e duke mberritur deri ne koherat moderne trajtimi artistik i figures femerore merr shume trajta, por gjithsesi mbetet pika e gravitetit per artistet.

Nobuyoshi Araki "Kinbaku [Bondage]" (photography, 1979)

Ekzistenca femerore permes historise ka pasur ngjyrimet e veta: sociale, fetare, morale e etike, ne varesi te raporteve qe gezonte ajo ne shoqeri. Kishte momente kur prezenca e saj ishte e plotfuqishme (me vijne nder mend amazonat mitike, Kleopatra, apo Katerina e Madhe), por dhe plot raste te tjera kur roli i tyre zbehej dhe tkurrej prej agresivitetit dominant mashkullor. E me gjithe te tera keto, shoqerite njerezore -edhe kur ky faktor behej i dukshem, edhe kur sfumohej- jane ushqyer deri ne piken e fundit te qumeshtit nga sisa femerore. Jane mbeshtetur tek prakticiteti, tek inteligjenca dhe intuita e saj; tek aftesite organizative, mundesia per te vene rregull dhe paqe aty ku nje mashkull sheh lufte dhe zjarr, tek kjelltesia e mendimit dhe toleranca e femres.

Joan Miro "Caress of a Bird" (1967)

Nena. Gruaja. Mikja. Shoqja. Dashnorja. Dhimbja. Lumturia. Gezimi. Shpresa. Nevoja. Deshira. Seksi. Dashuria. Ankthi. Melankolia. Trishtimi. Frika. Lufta. Nostalgjia. Zjarri. Endrra. Ideali. Jeta. Atribute femerore te gjitha keto, dhe dhjetera te tjera.
Femra: "Krenaria dhe frika e nje mashkulli. Shkaku per te jetuar dhe arsyeja per te vdekur. Engjell parajse dhe demon i frikshem. Pushtetare uzurpatore dhe lozonjare si nje mace. Vetetime verbuese dhe flakez e mefshte kandili. Oqean i pafund dhe kokerz rere e padukshme. Shkemb i thepisur imponues dhe kristal delikat i thyeshem. Mase solide e celikte dhe uje qe te rreshket neper duar"...

Egon Schiele "Reclining woman" (oil on canvas, 1917)

Por mbi te gjitha ne te tera shoqerite njerezore bukuria femerore ishte ajo qe elektrizonte, mahniste, vezullonte, e ndriconte gjithcka perreth. Sa luftera ne emer te saj! Mes grekesh dhe trojanesh. Me shpata, pushke e bombardime moderne. Me armiq te dukshem e me mullinjte e eres. Sa shume gjak dhe vuatje per paksa bukuri femerore!

"Sheela na gig" ( 11th century church in Kilpeck, England)

Trajtimet ne art te figures femerore jane te pafundme. Nuk mjafton nje jete njerezore per t'i rrefyer. Personalisht me ngazellen femra nudo, ashtu sic e krijuan hyjnite e qiellit. E lakuriqte dhe e vertete. Pa mundesine per t'u fshehur pas dantellash e coherash fustanesh hutuese. Pa friken se do te pervidhet diku pas freskoresh, tylerash, dorashkash e kapelesh. Nje qenesi njerezore harmoni-mbarsur. Pothuajse gjithnje eshte cilesuar si teme tabu. E pothuajse asnjehere nuk rreshten artistet ta trajtojne. Ndoshta sepse ishte aty thirja e unit, e jetes, e plotesise njerezore, e krijimit dhe vazhdimesise.

"Moche Art" ( Peru, between AD 100-700)

Disa shembuj me perkatesi te ndryshme kohore, si edhe gjeografike po i sjell ne kete postim. Vepra mahnitese, teresisht te ndryshme ne koncept, por qe mbartin brenda tyre elemente te analizes mbi universin femeror dhe madheshtine e ekzistences. Vepra ne te cilat fergellimat e shpirtit dhe gjaku zjarr-ndersyer, shkrihen me gjetjet estetike dhe galaktikat (e pafund e te paane) kreative.

"Attic red-figure lid" [Three female organs and a winged phallus] ( 460–425 BC, National Archaeological Museum in Athens, Greece)

Tentativa per te cekur sadopak magjine femerore, per te prekur dhe ndjere bukurine qe i perqarket, qe buron prej saj, eshte jo thjesht nje ritual artistik, estetik e filozofik. Eshte nevoja, perpjekja per te thithur nektarin e jetes, adhurimi i gjithckaje te vlerte, perqasja emotive e himnit te krijimit, eshte padyshim udhetimi drejt origjines se botes...

" Venus of Willendorf " (Austria, 24,000 BC – 22,000 BC)

07 May 2008

Mbi Realizmin Socialist Shqiptar

"Propaganda Poster, Albania"

Nuk eshte i thjeshte studimi, njohja dhe aq me teper perkufizmi apo percaktimi etik i doktrinave te ndryshme social-filozofiko-estetike ne boten e artit. Nuk eshte e thjeshte me dy fjale te permbledhesh nje krijimtari "artistike", qe lulezoi per afer nje gjysem shekulli jo vetem ne vendet e ish kampit socialist, por edhe ne shume vende te tjera te botes. Thjesht nje perqasje e ketij fenomeni social - i cili shfrytezoi artin, por s'ishte art- do te ishte me e dobishme.

Rrenjet e kesaj rryme sigurisht i zbulojme fill pas Revolucionit te Tetorit (1917) ne Rusi. Ishin ato ndryshime sociale, e kozmo-historike ne kohe moderne qe paten nje ndikim te madh ne cdo fushe te jetes, dhe sigurisht edhe ne ato te filozofise, te arteve vizive, te letersise, te muzikes, te kinematografise (ndonese kjo e fundit ish nje forme e re e te shprehurit).

Fillimet nisen me romantiken dhe endrrat per nje bote me te drejte, e me te barabarte. Shume personalitete artistike te kohes perkrahen parimet dhe utopine komuniste. Rasti i Mayakovsky-t apo i Brecht-it, i Ricos apo Prokofiev-it, i Sartre-t apo i Picasso-s, jane tregues se sa kishin tronditur realitetin global te kohes idete komuniste. Porse ato ç'ka predikonte ideologjia komuniste, nevoja, deshira dhe krijimi i nje bote te bazuar mbi verdiktin e shumices ndaj pakices, mbi dominimin e padiskutueshem te diktatures se proletariatit, do te ishte edhe grushti perfundimtar qe kjo ideologji do t'u jepte vlerave te verteta artistike, ne ate ç'ka me vone u quajt Arti i Realizmit Socialist.

Pikerisht nevoja per ilustrim politik te atyre qe partite komuniste te kohes deshironin te percillnin tek masat e gjera te njerezve, trysnia propagandistike por edhe sociale e klases pushtetare komuniste, lufta deri ne skaj ndaj çdo personaliteti artistik/njerezor qe devijonte nga vija e kuqe marksiste-leniniste, si dhe diktatura e shabllonizmit ideologjik mbi kerkesat dhe vlerat e mirefillta filozofike, estetike, e artistike, bene qe divorci i artit me utopine komuniste te behej qe heret i dukshem dhe i qarte.

Nuk mund te pjelle art nje shoqeri tek e cila mungon liria e ndijimeve apo mendimeve. Nuk mund te behet art kur deshira per eksplorim (ne trajte, apo edhe ide) shfaroset. Nuk behet art ne momentin kur internon risite dhe nevojen per to. Si pasoje konservimi ne mendim dhe forme, i atyre qe artisti duhej te trajtonte, u kthye ne filozofi udheheqese te doktrines te Realizmit Socialist.

Abdurrahim Buza "Azem Galica and combatants" (oil on canvas, 50x40 cm, 1976)

***

Realizmi Socialist ne fushen e arteve figurative shqiptare ka specifikat e veta. Perfaqesuesit kryesore te shkolles shqiptare studiuan apo edhe u specializuan ne vende te ish kampit socialist, duke sjelle ne atdhe parimet si edhe frymen e "doktrines se kuqe". Ky brez i ri artistesh iu bashkangjit brezit te meparshem qe kishte kryer shkolla akademike artistike (kryesisht ne Itali e Greqi) dhe qe kishte pershtatur skrupulozitetin akademik ne kuader te shabllonizmit meditativ dhe emocional te Realizmit Socialist.

Nga ana konceptuale hapesirat vizuale u mbushen me shpata e pushke, kazma e lopata, ushtare e militare, fshatare e punetore. Kendveshtrimi filozofik i veprave nuk mund te pranonte asgje qe s'permbante "fillin e kuq komunist", dhe parimet marksiste-leniniste qofte ne pikture, qofte ne skulpture, por sigurisht edhe ne muzike, letersi apo kinematografi. Kryesisht tema militare, punetore dhe fshatare, ne te cilat dominonte gjithnje "Njeriu i Ri" i Partise.

Nje nevoje e qenesishme e sistemit komunist ishte edhe ajo e zgjimit te ndergjegjes kombetare. Ne kushtet e izolimit te eger qe klasa politike ne fuqi denoi popullin shqiptar, ishte i domosdoshem krijimi i nje mitologjie etnike. Karakteristika keto qe do te vishnin izolimin e gjate dhe te pameshirshem, si edhe internimin nga bota, me petkun e krenarise per racen dhe per kombin. Nje mori veprash me bazament te diskutueshem historik u shfaqen ne artet figurative shqiptare, duke bere te lulezoje retorika e nje patriotizmi mbytes. Trysnia social-politike komuniste (e veshtruar kjo permes soc-realizmit) ushqeu realitetin shqiptar duke rritur keshtu breza te tere njerezish mes shabllonizmin ideor, mediokritetin artistik dhe erresires se interpretimit historik te realitetit shqiptar apo atij nderkombetar .

Mungesa e lirise se shprehjes dhe kufizimi i kerkimeve ideore, beri qe era e mykut te zevendesoje delirin romantik apo entuziazmin fillestar te artisteve te viteve 1950 ne Shqiperi. Çdo lloj prirjeje per te folur me nje gjuhe disi te ndryshme, per te zbuluar mjete te reja shprehese ne art u asgjesua dhe u shkaterrua qysh ne embrion (si psh: ne rastet e artisteve Edison Gjergo, Edi Hila , Maks Velo...).

Shaban Hysa "Further" (oil on canvas, 253x195 cm, 1966)

***

Per nga gjuha shprehese arti i Realizmit Socialist ishte ndertuar mbi koncepte e parime akademike. Kendveshtrimi konservator -i realitetit - ne ide, ilustrohej edhe me nje qendrim konservator ne forme, duke lene shume pak vend apo hapesira per shprehje dhe karakteristika personale. Une vete jam deshmitar i ambienteve mbytese artistike te cilat merrnin jete qysh ne ateliete e Liceut Artistik "Jordan Misja", per te vazhduar me vone dhe ne Institutin e Arteve. Krimi me i madh ne keto shkolla arti ishte se shperbehej cdo grimce personaliteti/individualiteti artistik e njerezor. Qellimi ishte te krijuarit e Njeriut te Ri, e si rrjedhoje edhe e Artistit te Ri, i cili ishte i mbrujtur kembe e koke nga mediokriteti soc-akademik i te shprehurit ne art. Varferia e hapesirave per eksplorim dhe diktatura e skematizmit artistik, benin qe shpeshhere talente me te vertet te medha te vdisnin qe ne djep, mes pamundesise per te eksploruar brendine e tyre, per t'u shprehur, dhe paaftesise per t'iu kundervene atij sistemi aq autoritar, arrogant, e shkaterrues vlerash.

Ekzistenca e tabuve ne subjekt, ne perceptim, ne trajtim, e ne ndjenje ishte edhe arsyeja e deshtimit te plote te kesaj doktrine filozofiko-estetike. Persiatja tematike, stilistike, estetike, filozofike, konceptuale, e kompozicionale, bente te dukshme edhe ne syte me te pastervitur shfytyrimin e ketij fenomeni social ne fushat e arteve figurative. Mungesa e lirise krijuese, e eksperimentimit artistik, kufizimet ideore dhe ideologjike, si edhe dominimi i demagogjise apo i propagandes politike ne cdo qelize te krijimtarise artistike, çuan -fatkeqesisht- kete orvatje romantike te fillim shekullit te 20 ne degradimin total. Renia e sistemeve komuniste solli si pasoje edhe vdekjen e kesaj forme te shprehuri -diku aty ne fillimin e viteve 1990- duke çliruar keshtu artistet nga burgu kolektiv por edhe individual i kesaj rryme famekeqe.

Sigurisht qe kur flasim per periudhen e soc- realizmit ne Shqiperi, ekzistojne edhe shembuj artistesh, apo vepra qe munden te distancohen deri ne nje fare mase (ne saje te faktoreve te ndryshem historik e social) nga realiteti dogmatik artistik shqiptar. Disa nga keto raste do te jene objekte analize dhe studimi ne shkrime te ardhshme.

Nexhmedin Zajmi "Tregim nga lufta nacional-çlirimtare" (oil on canvas, 132.5 x 207 cm, 1954)

Sali Shijaku "Punetoret ne studion e piktorit" (oil on canvas, 250x206 cm, 1974)

Danish Jukniu "Barinjte ne bjeshke" (oil on canvas)

05 May 2008

Epitafe

Toni Milaqi "Perfect love" (acrylic on canvas, 100x80 cm, 1999)

EPITAFE
Fu. 1
Fu. 1 u dashurua me renë e largët dhe kodrën,
Megjithatë ai vdiq nga alkoli.

Li Po.

Dhe Li Po vdiq i dehur
Ai u përpoq të përqafonte hënën
Në Lumin e Verdhë.

Ezra Pound(Përktheu: Rudolf Marku)

Toni Milaqi "Blue"  (acrylic on canvas and mixed technique, 90x120 cm, 2003)

EPITAF PER NJE POET

Deshi të këndonte, të këndonte
që të harronte
jetën e tij të vërtetë prej gënjeshtrash
dhe të kujtonte
jetën e tij të gënjeshtër prej të vërtetash.
Octavio Paz(Përktheu: Mira Meksi)
Toni Milaqi "Bad Dream" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2007)

03 May 2008

Banorët e Qytetit X.

Toni Milaqi "Waiting For The Bus" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2005)

Njerëz të vrazhdë në stacione autobuzësh. Presin. Trupa të thyer, të zhubrosur prej pritjes. Ka kohë që kane humbur pamjen njerëzore. Ka vite që enden lodhshëm në një qytet të grinjtë dhe të përzishëm .

Ishte pikërisht atëhere kur kasapët pushtuan botën dhe lulëzuan thertoret. Atëherë kur era e gjakut stërqullte frikshëm qiejt e shprishur, agimeve. Në atë kohë kur u internuan buzëqeshjet dhe u prenë kokat dëshirave. Kur ekzekutuan vesën mëngjesore dhe gjelbërimin e natyrës. Pikërisht atëherë kur errësira e dendur përpiu lulet e qershive. Jargavanët u kryqëzuan diku përbri Krishtit. Në atë kohë kur një shqiponjë gjigante, e pamëshirtë, shqyente pothuajse çdo buzëmbrëmje shpretkat e xixëllonjave, duke kredhur ëndrrat në terr.

Shumë pak gjurmë njerëzore do të vëresh tashmë tek banorët e sotëm të qytetit X . Me kalimin e kohës, humbën të gjitha shqisat, humbën ndjenjat dhe mendimet...

Kasapët tashmë u larguan, duke u rrëmbyer dhunshëm edhe "tik-taket" e zemrave. Banorët, po aty, veçse pa sy, hundë, duar , këmbë, zemra e mëlçi. Edhe tani kryejnë të njëjtat rituale jetësore si më parë. I sheh në stacione, tek presin urbanët që vonojnë kaq shumë. Janë aty, kufoma të gjalla kundërmuese të një qyteti që pikon nga çdo çati trishtim dhe melankoli...