21 July 2009

Akropoli

"The Parthenon, Acropolis" (photo by Declan McCullagh, 2006)

Një Fakt i Thjeshtë

Para disa ditësh pata fatin të rivizitoj Akropolin, dhe bashkë me të edhe muzeun e tij të ri. Ndjesia që riprovova edhe këtë herë ishte ajo e të qënurit një krijesë mjaft e vogël, përkundrejt një madhështie-bukurie kaq të madhe. Ndjesia e të qënurit mikroskopik, përballë atij qytetërimi kolos në sferën sociale/politike/kulturore/artistike/shkencore/njerëzore, të cilin sheh të marrë trajta gjigande përpara syve të tu.

"The New Acropolis Museum" (photo by Toni Milaqi, 2009)

Shfajësimi

Të flasësh për antikitetin grek, pamvarësisht predispozitave, nuk është një çështje e thjeshtë për t'u trajtuar në një blog, dhe së dyti nuk është edhe objekti i këtij postimi. Këtu dua të analizoj më tepër forcën e emocionit që shkakton tek unë një vepër e tillë madhështore dhe një monument kaq unik kulti/arkitekturor/artistik siç është Akropoli.

"The new Acropolis Museum" (photo by Toni Milaqi, 2009)

Historiku

* Kodra e Akropolit ka qënë e populluar qysh në mijëvjeçarin e tretë para erës sonë.

* Nga shekulli i 6 para erës së re filluan të ndërtohen monumentet e para të kultit, të cilat shkatërrohen nga lufta me persët.

* 465 para erës së re- Me Perikliun (menjëherë pas humbjes së luftës greko-perse) fillon ndërtimi i mureve rrethues dhe i objekteve të reja të kultit (Parthenonit) nën drejtimin e Fidhias dhe të arkitektëve Kalikratis, Mnisiklis...



* Në shekullin e pestë të erës së re (periudha bizantine), Parthenoni u kthye në kishë ortodokse;
* Në shekullin e trembëdhjetë, (nën pushtimin frank) në kishën katolike: "Santa Maria de Atene";
* Dhe me pushtimin turk (shekulli i pesëmbëdhjetë), në xhami.

* 1802- Dipllomati anglez Thomas Bruce, 7th Earl of Elgin shkuli mizërisht prej godinës së Parthenonit relieve të zooforos, skulptura, por dhe një kariatidha (kolonë me trajta femërore). Objektet e vjedhura, të cilat u blenë për një shumë skandaloze të ardhurash prej pushtuesve të atëhershëm turq, sot janë pjesë e muzeut kombëtar anglez Londër.

" View of the Archaic Gallery" (photo by Nikos Daniilidis, Acropolis Museum, 2009)

Perënditë Mëkatare

Nëse ka një art i cili vuri në epiqendër të kërkimeve të tij njeriun, që u dha qiejve dhe perëndive atribute/trajta/karakteristika tokësore, që zbuloi madhështinë e universit njerëzor, dhe që materializoi me kaq vërtetësi nocionet e së bukurës, ky art padyshim që është ai antik grek.

Vetë të studiuarit e perëndive të tyre na zbulon atë se sa të përparuara, demokratike dhe thellësisht humaniste ishin principet udhëheqëse të shoqërive greke të asaj kohe. E them këtë dhe ndër mend më vjen fakti se në Egjiptin e lashtë faraonët shiheshin si shembëlltyra të perëndive në tokë. Po kështu kristianizmi, budizmi, sektet e ndryshme myslimane dhe induiste i shihnin perënditë e tyre si krijesa qiellore, jashtëtokësore, të kristalta, të pagabueshme, të kulluara, ideale, tërësisht të dallueshme nga turmat, zotëruesa të së vërtetës së madhe.

Ndryshe nga të tëra këto, perënditë greke ishin qënësi komplekse, që përpos karakteristikave të tyre qiellore, gëzonin edhe cilësi të tjera, thellësisht njerëzore, si të qënurit ziliqarë, inatçorë, mëkatarë, egoistë, të pangopur e lakmitarë. Ishin të prekshëm, tokësorë, po kaq të thyeshëm dhe të brishtë, po kaq vitalë dhe të vegjël sa edhe krijesat që i pollën e u dhanë jetë, grekët antikë.

Kjo ndodhte pikërisht për faktin se grekët e asaj kohe i perceptonin perënditë si zgjatime qiellore të vetvetes. U dhanë formë njerëzore qiejve, në kundërshti me dogmat e ndryshme fetare ndër kohëra dhe popuj të tjerë, të cilët u vishnin udhëheqesve të tyre tokësore karakteristika iperbolikisht hyjnizuese, duke i bërë ata tërësisht të huaj, të largët, të pakuptueshëm dhe të pakapshëm.

Në ilustrim të argumentit të mësipërm, mjafton të kujtosh mëkatet e Kronit, e Zeusit, e Irës, e Posedonit, e Afërditës, për të kuptuar mentalitetin e ndryshëm të atyre njerëzve dhe të atyre shoqërive, që kishin nevojë të besonin në dicka të prekshme tokësore, dhe jo në një realitet steril kozmik e aspak njerëzor.

"Head of Alexander the Great" -Portrait of great beauty, possibly an original by the sculptor Leochares or by Lysippos, 336 BC- (photo by Nikos Daniilidis, 2009)

Arti

Në këtë kontekst artistët dhe arti antik grek, qysh nga fazat e hershme e deri në të vonat, vendosën nën fokusin e tyre studiues njeriun. Hodhën vështrimin thellë brenda gjithësisë njerëzore, duke u përleshur me demonët destruktivë që marrin jetë tek ne, por njëkohësisht duke nxjerrë në pah hiret dhe virtytet më të pastra që na shoqërojnë ëndrrat.

Ishte një art thellësisht human dhe antropocentrik, i cili zbuloi se parajsa dhe ferri gjenden këtu në tokë, se e mira dhe e keqja janë brenda nesh, se bukuria mund të bëhet pjesë e jetës sonë vetëm në momentin kur çdo shqisë e jona ka nevojë, punon për ta evidentuar, por edhe identifikohet me të. Arti antik grek, por edhe filozofia apo kozmotheoria greke ishte në vetvete një himn mbi jetën, mbi vlerat, mbi bukurinë, por edhe një analizë mbi fatalitetin tonë njerëzor i cili na shoqëron kudo e në çdo hap.

"View of the Parthenon Gallery" (photo by Nikos Daniilidis, Acropolis Museum, 2009)

Brenda Meje


Ndërsa shihja statujat e virgjëreshaveParthenonit, tek shëtisja pavionin e artit arkaik, kisha mbetur ashtu i ekzaltuar prej buzëqeshjes së tyre mistike dhe vështrimit aq zhbirues, të cilin nuk je në gjendje të ndash me saktësi nëse ka kahje për nga ty si spektator apo brenda vetvetes. Në ato çaste ndjeja se rroja një realitet paralel, që është aty dhe rrezaton madhështi ngadhnjimtare për afër 2500 vjet, dhe një ndjenjë rrotullohej si e marrë në kokën time, se isha vërtet fatlum që arrita të prek nga afër këto objekte artistike në të cilat gjenialiteti krijues kryqëzohet kaq thjeshtësisht me analizat më të thella mbi jetën dhe vdekjen, mbi të vlertën dhe të rëndomtën, mbi të bukurën dhe të shëmtuarën, mbi të drejtën dhe padrejtësinë, mbi humanizmin dhe barbarinë, mbi tolerancën dhe totalitaren, mbi dritën dhe errësirën...

"The Peplos Kore" (photo by Nikos Daniilidis, ca. 530 BC, Acropolis Museum, 2009)

Ktheni skulpturat e vjedhura në Athinë!

Duke menduar të gjitha këto, sytë më ranë tek kopjet e relieveve origjinale të shkulura në mënyrën më barbare -tipike koloniale- nga Lordi Elgin, prej trupit të Parthenonit më 1802. Ashtu si çdo gjë e vjedhur, nderi dhe e drejta e do që edhe ato t'u kthehen zotërve të tyre të vërtetë, tokës dhe popullit që i krijoi. Mermerët e Akropolit nuk mund të kuptohen larg dheut ku u krijuan, larg dritës ku u ndriçuan, dhe ajrit që u përqarkej për mijëra vjet me radhë. Larg kolonave, skulpturave, qeramikës dhe pjesëve të tjera përbërëse të këtij monumenti unikal arti e kulture. Për sa kohë ato relieve do të jenë pjesë e British Museum asnjëherë nuk do të jemi në gjendje të përftojmë në mënyrë komplekse vlerën e vërtetë të kësaj mrekullie të botës antike, të simbolit më emblematik të Demokracisë- të Akropolit athinjot. Kthimi i tyre në Athinë është alternativa jonë e vetme.


The New Acropolis Museum (Athens, Greece) designed by Bernard Tschumi. (photo by Christian Richters)

07 July 2009

Jean Clair -Mbi Tregun e Artit

Pavioni Shqiptar në Bienalen e Venecias 2005- Sislej Xhafa, Komisioner Andi Tepelena (Burimi i fotos: www.artnet.com)

* Vizitova kohët e fundit Bienalen e Venecias. Çdo dy vjet bëhet më e përbindshme. Nuk ka asgjë për të parë, është e padurueshme dhe idiote...

* Muzetë e artit janë një zbulim i shekullit të 19-të. Ishin një mjet arsimimi, por edhe argëtimi. Kur sot shohim nëntë milionë vizitorë në Luvër (Louvre) -më vjen keq që e pohoj- por roli i arsimimit ka humbur.
E vetmja gjë që ekziston tanimë është menaxhmenti kulturor. Shihni p.sh. si qeveria franceze nuk nguroi të japë vepra të muzeut tonë më të famshëm në Abu Dhabi, a thua se Luvri është firmë komerciale, Bvlgari apo Prada. Të njëjtën ndjesi provova kur pashë që Citroen-i pagëzoi një model të tij me emrin Picasso. Veprat nuk janë mallra, por krijime njerëzore me vlerë historike.

* Tregu i sotëm i artit mbështetet në fitimprurjen e llojit më të paskrupullt. Në kohën tonë një vepër arti duhet të sjellë brenda gjashtë muajve 25% - 40% më tepër të ardhura nga vlera me të cilën u ble. Sistemi bankar që u shpërbë pak kohë më parë, udhëhiqej po kështu nga të njëjtat parime funksionale. Kjo gjë duhet të na bëjë të kuptojmë diçka. Koleksionistët nuk përzgjedhin në bazë të shijes apo njohjes së tyre, por me logjikën e një investimi afatgjatë. Imagjinoni pra çfarë lloj arti prodhohet në kohë të tilla.

* Koha jonë, për të cilën ju fola më sipër, ka nxjerrë artistë të mëdhenj, por shpesh nuk ekziston mekanizmi i cili do t'i evidentojë, kështu siç funksionojnë gjërat. Më vjen ndër mend për shembull Lucian Freud . Ekspozova punët e tij në muzeun Pompidou në fillim të viteve 80-të. Ekspozita u varros nga shtypi francez atëherë, por ja tani ku erdhi ora e shpagimit. Atëherë çmimet e tij ishin të ulta dhe sot të paafrueshme.

* Skena e sotme e artit, pra, gjendet ndërmjet dy forcave të kundërta. Nga njëra anë koncepti merkantilist i tregut të artit që rrëzoi edhe sistemin bankar, nga ana tjetër një rreth i ngushtë, një elitë me të vërtetë njerëzish të kultivuar, të cilët kanë dije dhe sy për të kuptuar artin, dhe për të dalluar krijuesit e mëdhenj që rrezikojnë të humbasin vorbullën bashkohore.

* Nëse dua të mendoj nuk do të shkoj në një ekspozitë me punë të artit konceptual, por do të lexoj Heidegger, apo ndonjë filozof tjetër. Nëse dua të mbushem me gëzim, do të qëndroj para veprave të Lucian Freud. Porta e emocionit gjendet tek piktura, të cilën e kam përkrahur, por edhe tek filozofia.

Jean Clair
(Akademik -Anëtar i ri i Akademisë Franceze qysh prej vitit 2008, kritik arti, kurator i mjaft aktiviteteve të rëndësishme, shkrimtar, ish drejtor i muzeut Picasso në Paris, kurator i Bienales së Venecias 1995)

p.s. - Pjesët e mësipërme u shkëputën nga intervista e Jean Clair e datës 5.7.2009 në gazetën greke Kathimerini, me titull "Απειλητική η επιστροφή των Μαρμάρων ".

06 July 2009

Mbi Shkopin Baritor

Edison Gjergo "Metalurgu" (oil on canvas, 1971, National Gallery of Arts, Albania)

Një surprizë e kohëve të fundit ishte zbulimi i veprës së periudhës së realizmit socialist shqiptar: "Metalurgu" nga Edison Gjergo, e cila mendoj se ka tepër interes për studim dhe analizë.

Egyptian Art: "The God Osiris, from the Tomb of Nefertari" (al fresco, 1991 - 1786 BC)

Në radhe të parë dua të theksoj se arti i Edisonit ndonëse për nga tematika lëvron të njëjtat subjekte me ato që kërkonte dogma e soc-realizmit shqiptar, në mjaft aspekte të tij (konceptive, filozofike, stilistike, teknike, kompozicionale, koloristike, etj...) autonomizohet nga kjo rrymë, duke krijuar referenca/relacione komunikuese me disa nga lëvizjet më përfaqësuese vizuale të shekullit të njëzetë në pikturë, por dhe të historisë së artit në tërësi.

Egyptian Art: "The God Khepri, from the Tomb of Nefertari" (1991 - 1786 BC)

Tek "Metalurgu" simbolika është e thjeshtë: evokimi i punëtorit, kulti i tij; duke qënë se kombinati metalurgjik "Çeliku i Partise" Elbasan ishte një nga veprat më të rëndësishme industriale, e interesave dhe prioriteteve jetike për sistemin komunist shqiptar, përbënte domosdoshmëri trajtimi i tij dhe i simbolikës që ai përcillte, edhe në fushën e arteve figurative. Duke folur për figurën e "Metalurgut", në mënyrë të drejtpërdrejtë propagandizohej për arritjet e sistemit komunist, për vitalitetin e Njeriut të Ri, për vetmohimin, sakrificat që priteshin prej tij dhe papërkulshmërinë ndaj vështirësive (shih: bllokadën imperialisto-revizioniste). Një nga slloganet më të lakuara nga diktatura e kuqe në Shqipëri ishte edhe "Uniteti i çeliktë Parti-Popull". Kush më mirë se nocioni/imazhi i metalurgut, i atij që zaptonte dhe i jepte formë çelikut, do të mund të ilustronte këtë argument?

Greek Art: Anonymous "Relief of Pensive Athena" (parian marble, 460 BC, Acropolis Museum)

Kjo temë nuk ishte dicka e re në artet figurative shqiptare. Eshtë një nga subjektet më klishe dhe më të trajtuara prej artistëve të kohës. Në pikturë disponojmë ndër të tjera veprën me të njëjtin titull nga Ramadan Karanxha, kurse në skulpturë më përfaqësues është monumenti i "Metalurgut" nga Kristaq Rama. Në të gjitha veprat e këtij tipi, metalurgu trajtohet duke mbajtur në dorë veglën (shufrën e hekurt) me të cilën përzien metalet në furrë. Dashje pa dashje kjo vegël e paraqitur në art, aludon drejtpërdrejt me nocionin e skeptrit, simbolit të pushtetit që haset kaq shpesh përgjate historisë së arteve.

Pallas Giustiniani "The Athena Giustiniani"- a Roman copy of a Greek Statue of Pallas Athena with her serpent, Erichthonius (marble, Vatican)

Qysh në kohët e hershme skeptri -që rrjedh nga fjala greke skiptro (σκήπτρο)- është një nga simbolet më të qarta të pushtetit. Rrënjët e këtij simboli vijnë që prej lashtësisë së hershme, dhe jo rastësisht edhe në Egjipt, edhe në Greqinë antike, edhe në Romë, edhe në perandorinë bizantine, ky nocion lidhet me traditat baritore. Në të gjitha këto fe perënditë shihen si barinjtë që komandojnë/udhëheqin turmën e dhenve, por edhe qentë. Skeptri që shoqëron çdo shfaqje të tyre publike, rrjedhimisht vjen si pasardhës legjitim i shkopit të çobanit (organ i pushtetit në mbarëvajtjen e rregullit, por edhe shprehje e dhunës, forcës dhe brutalitetit pushtetar).

Saint Peter (encaustic, 93 x 53 cm, early 7th century AD , Sinai)

Në mjaft raste limitet ndërmjet shkopit të çobanit dhe skeptrit janë kaq të shkrira mes tyre dhe kaq të sfumuara, sa është tërësisht e vështirë të mund t'i dallosh nga njëri-tjetri. Kështu p.sh. na duken po aq autoritarë edhe skeptri mistik i perëndisë egjiptiane Osiris, edhe skeptri vezullues i Zeusit, edhe shkopi baritor i Jezu Krishtit.

Anonymous "The Archangel Michael" (icon on wood, 14 AD)

Duke iu kthyer veprës së Edisonit ajo që ka një interes të veçantë është këndvështrimi/perceptimi tejet personal, që e bën artin e tij unik dhe të papërsëritshëm. Tek "Metalurgu" i Ramadan Karanxhës, heroi kryesor që mban shufrën e hekurit në dorë, është pjesë e një të tëre, ku në sfond dallojmë furrnaltën si pikën më të ndriçuar të veprës, po ashtu dallojmë dy metalurgë të tjerë tek përleshen me "llaven" e kuqe. Pra vëmë re tre punëtorë-metalurgë përgjatë proçesit të punës.

Domenikos Theotokopoulos (El Greco) "St. Joseph and the Christ Child" (oil on canvas, 109 x 56 cm, 1597-99, Toledo)

Tek vepra e Gjergos nuk ka asgjë të tillë. Piktura e tij nuk tregon motive nga puna, as furrën e shkrirjes së metaleve, as Njeriu i Ri i Partisë nuk duket kurkund, as krenaria për racën apo për kombin, as lumturia socialiste, as besnikëria politike nuk bëhet e qartë. Edisoni fokuson njeriun/individin, e vë atë në mikroskopin artistik. Metalurgu i tij nuk ka pompozitetin dhe shtirjen e heroit të Karanxhës, as devotshmërinë politike dhe shabllonizmin stilistik që hasim tek Kristaq Rama.

Domenikos Theotokopoulos (El Greco) "Disrobing of Christ (Espolio)" (oil on canvas, 285 x 173 cm, 1597-99, Toledo)

Vështrimi është i thellë, i ngrohtë, i shqetësuar. Ke ndjesinë se figura e tij njerëzore, humbet gravitetin, bëhet më e ajërt. Shufra e hekurt ulëret përmes një bluje tronditëse, që s'të kujton asgjë me rrënjë tokësore, duke u bërë e lehtë si pupël. Vegla e rëndomtë shndërrohet në një skeptër magjik, dhe njeriu në zot. E kuqja e plotë e cohës së veshjes se di pse më kujton sa herë që e shoh të kuqen e Krishtit El Greco-s tek "Disrobing of Christ (Espolio)".

Rembrandt Harmenszoon van Rijn "Self Portrait" (oil on canvas, 133.7 cm x 103.8 cm, 1658)

Vezullimet abstrakte të sfondit, tonacionet e ftohta jeshile/ blu që i lënë vendin butësisht toneve të ngrohta, si edhe kafshimet/lëpirjet e trupit prej dritës, të qartësojnë mendimin se pikërisht në atë moment po bëhesh dëshmitar i një të vërtete të madhe; pikërisht atëherë ndoshta për herë të parë (dhe të vetme) në periudhën e regjimit nacional-komunist, njeriu shqiptar është krejt i lakuriqtë, pa mburojat propagandistike/dogmatike dhe tërësisht i zhveshur prej kanoneve ideologjike.

Jean-Auguste-Dominique Ingres "Napoleon on his Imperial Throne"(oil on canvas, 259 x 162 cm, 1806)

Kemi përpara një "perëndi" të lodhur, të shfronësuar, të kredhur në mendime, që më tepër i përafron autoportretit me skeptër (të vitit 1658) Rembrandt-it, se sa me Napoleon-in e Ingres. Heroi i Gjergos ka njohje të limiteve të tija njerëzore, mbart me vete fatalitetin e ekzistencës, dhe jo mendjemadhësinë e atyre që sytë ua err pushteti. "Perëndia" e tij është tokësore, e prekshme, e plagosur, por jo e vrarë. "Metalurgu" i E. Gjergos është një analizë në thellësi të piramidës së vlerave të sistemit politik dhe të shoqërisë njerëzore në të cilën rrojti. Eshtë aktinografia më e vlertë e shkallës së shenjtërisë së atij sistemi politik.

Kristaq Rama "Metalurgu" (bronze)