Edison Gjergo "Metalurgu" (oil on canvas, 1971, National Gallery of Arts, Albania)Një surprizë e kohëve të fundit ishte zbulimi i veprës së periudhës së realizmit socialist shqiptar: "Metalurgu" nga Edison Gjergo, e cila mendoj se ka tepër interes për studim dhe analizë.
Egyptian Art: "The God Osiris, from the Tomb of Nefertari" (al fresco, 1991 - 1786 BC)Në radhe të parë dua të theksoj se arti i Edisonit ndonëse për nga tematika lëvron të njëjtat subjekte me ato që kërkonte dogma e soc-realizmit shqiptar, në mjaft aspekte të tij (konceptive, filozofike, stilistike, teknike, kompozicionale, koloristike, etj...) autonomizohet nga kjo rrymë, duke krijuar referenca/relacione komunikuese me disa nga lëvizjet më përfaqësuese vizuale të shekullit të njëzetë në pikturë, por dhe të historisë së artit në tërësi.
Egyptian Art: "The God Khepri, from the Tomb of Nefertari" (1991 - 1786 BC)Tek "Metalurgu" simbolika është e thjeshtë: evokimi i punëtorit, kulti i tij; duke qënë se kombinati metalurgjik "Çeliku i Partise" në Elbasan ishte një nga veprat më të rëndësishme industriale, e interesave dhe prioriteteve jetike për sistemin komunist shqiptar, përbënte domosdoshmëri trajtimi i tij dhe i simbolikës që ai përcillte, edhe në fushën e arteve figurative. Duke folur për figurën e "Metalurgut", në mënyrë të drejtpërdrejtë propagandizohej për arritjet e sistemit komunist, për vitalitetin e Njeriut të Ri, për vetmohimin, sakrificat që priteshin prej tij dhe papërkulshmërinë ndaj vështirësive (shih: bllokadën imperialisto-revizioniste). Një nga slloganet më të lakuara nga diktatura e kuqe në Shqipëri ishte edhe "Uniteti i çeliktë Parti-Popull". Kush më mirë se nocioni/imazhi i metalurgut, i atij që zaptonte dhe i jepte formë çelikut, do të mund të ilustronte këtë argument?
Greek Art: Anonymous "Relief of Pensive Athena" (parian marble, 460 BC, Acropolis Museum)Kjo temë nuk ishte dicka e re në artet figurative shqiptare. Eshtë një nga subjektet më klishe dhe më të trajtuara prej artistëve të kohës. Në pikturë disponojmë ndër të tjera veprën me të njëjtin titull nga Ramadan Karanxha, kurse në skulpturë më përfaqësues është monumenti i "Metalurgut" nga Kristaq Rama. Në të gjitha veprat e këtij tipi, metalurgu trajtohet duke mbajtur në dorë veglën (shufrën e hekurt) me të cilën përzien metalet në furrë. Dashje pa dashje kjo vegël e paraqitur në art, aludon drejtpërdrejt me nocionin e skeptrit, simbolit të pushtetit që haset kaq shpesh përgjate historisë së arteve.
Pallas Giustiniani "The Athena Giustiniani"- a Roman copy of a Greek Statue of Pallas Athena with her serpent, Erichthonius (marble, Vatican)Qysh në kohët e hershme skeptri -që rrjedh nga fjala greke skiptro (σκήπτρο)- është një nga simbolet më të qarta të pushtetit. Rrënjët e këtij simboli vijnë që prej lashtësisë së hershme, dhe jo rastësisht edhe në Egjipt, edhe në Greqinë antike, edhe në Romë, edhe në perandorinë bizantine, ky nocion lidhet me traditat baritore. Në të gjitha këto fe perënditë shihen si barinjtë që komandojnë/udhëheqin turmën e dhenve, por edhe qentë. Skeptri që shoqëron çdo shfaqje të tyre publike, rrjedhimisht vjen si pasardhës legjitim i shkopit të çobanit (organ i pushtetit në mbarëvajtjen e rregullit, por edhe shprehje e dhunës, forcës dhe brutalitetit pushtetar).
Saint Peter (encaustic, 93 x 53 cm, early 7th century AD , Sinai)Në mjaft raste limitet ndërmjet shkopit të çobanit dhe skeptrit janë kaq të shkrira mes tyre dhe kaq të sfumuara, sa është tërësisht e vështirë të mund t'i dallosh nga njëri-tjetri. Kështu p.sh. na duken po aq autoritarë edhe skeptri mistik i perëndisë egjiptiane Osiris, edhe skeptri vezullues i Zeusit, edhe shkopi baritor i Jezu Krishtit.
Anonymous "The Archangel Michael" (icon on wood, 14 AD)Duke iu kthyer veprës së Edisonit ajo që ka një interes të veçantë është këndvështrimi/perceptimi tejet personal, që e bën artin e tij unik dhe të papërsëritshëm. Tek "Metalurgu" i Ramadan Karanxhës, heroi kryesor që mban shufrën e hekurit në dorë, është pjesë e një të tëre, ku në sfond dallojmë furrnaltën si pikën më të ndriçuar të veprës, po ashtu dallojmë dy metalurgë të tjerë tek përleshen me "llaven" e kuqe. Pra vëmë re tre punëtorë-metalurgë përgjatë proçesit të punës.
Domenikos Theotokopoulos (El Greco) "St. Joseph and the Christ Child" (oil on canvas, 109 x 56 cm, 1597-99, Toledo)Tek vepra e Gjergos nuk ka asgjë të tillë. Piktura e tij nuk tregon motive nga puna, as furrën e shkrirjes së metaleve, as Njeriu i Ri i Partisë nuk duket kurkund, as krenaria për racën apo për kombin, as lumturia socialiste, as besnikëria politike nuk bëhet e qartë. Edisoni fokuson njeriun/individin, e vë atë në mikroskopin artistik. Metalurgu i tij nuk ka pompozitetin dhe shtirjen e heroit të Karanxhës, as devotshmërinë politike dhe shabllonizmin stilistik që hasim tek Kristaq Rama.
Domenikos Theotokopoulos (El Greco) "Disrobing of Christ (Espolio)" (oil on canvas, 285 x 173 cm, 1597-99, Toledo)Vështrimi është i thellë, i ngrohtë, i shqetësuar. Ke ndjesinë se figura e tij njerëzore, humbet gravitetin, bëhet më e ajërt. Shufra e hekurt ulëret përmes një bluje tronditëse, që s'të kujton asgjë me rrënjë tokësore, duke u bërë e lehtë si pupël. Vegla e rëndomtë shndërrohet në një skeptër magjik, dhe njeriu në zot. E kuqja e plotë e cohës së veshjes se di pse më kujton sa herë që e shoh të kuqen e Krishtit të El Greco-s tek "Disrobing of Christ (Espolio)".
Rembrandt Harmenszoon van Rijn "Self Portrait" (oil on canvas, 133.7 cm x 103.8 cm, 1658)Vezullimet abstrakte të sfondit, tonacionet e ftohta jeshile/ blu që i lënë vendin butësisht toneve të ngrohta, si edhe kafshimet/lëpirjet e trupit prej dritës, të qartësojnë mendimin se pikërisht në atë moment po bëhesh dëshmitar i një të vërtete të madhe; pikërisht atëherë ndoshta për herë të parë (dhe të vetme) në periudhën e regjimit nacional-komunist, njeriu shqiptar është krejt i lakuriqtë, pa mburojat propagandistike/dogmatike dhe tërësisht i zhveshur prej kanoneve ideologjike.
Jean-Auguste-Dominique Ingres "Napoleon on his Imperial Throne"(oil on canvas, 259 x 162 cm, 1806)Kemi përpara një "perëndi" të lodhur, të shfronësuar, të kredhur në mendime, që më tepër i përafron autoportretit me skeptër (të vitit 1658) të Rembrandt-it, se sa me Napoleon-in e Ingres. Heroi i Gjergos ka njohje të limiteve të tija njerëzore, mbart me vete fatalitetin e ekzistencës, dhe jo mendjemadhësinë e atyre që sytë ua err pushteti. "Perëndia" e tij është tokësore, e prekshme, e plagosur, por jo e vrarë. "Metalurgu" i E. Gjergos është një analizë në thellësi të piramidës së vlerave të sistemit politik dhe të shoqërisë njerëzore në të cilën rrojti. Eshtë aktinografia më e vlertë e shkallës së shenjtërisë së atij sistemi politik.
Kristaq Rama "Metalurgu" (bronze) 
-1.gif)
