Manuel Panselinos (fresco, 1295 or 1313 A.D. , Protaton Church at Karyes, Mt. Athos, Greece)Gazeta Shekulli botoi dje një artikull nga z. Ardian Klosi me titull: "Një vepër për t'u admiruar" , si edhe pjesë nga studimi i z. Gëzim Qendro me titull: "Surrealizmi Socialist", të cilat më habitën vërtet për mënyrën kaq sipërfaqësore të trajtimit të një prej periudhave më komplekse të historisë së njerëzimit, por edhe të artit në tërësi, siç është ajo e Perandorisë Bizantine; si edhe paralelizmat kaq stonues ndërmjet artit të asaj periudhe dhe atij të soc-realizmit shqiptar.
Ajo që më bën përshtypje, është se sa me lehtësi përçudnojmë këdo dhe gjithçka, mjafton kjo, të na shërbejë në qëllimet tona, paçka pasaktësive që mbart ky veprim i ynë në tërësinë e tij. Gabimi fatal dhe më thelbësori është se barazpeshohet një periudhë mbi njëmijë vjeçare e historisë së njerëzimit (këtu e kam fjalën për atë të artit, pa shqyrtuar historinë në tërësi), me atë komuniste (socrealizmin) të pesëdhjetë vjetëve të fundit. Dhe duke e nisur gabim, gjithë konkluzioni do të jetë i gabuar.
Po të analizojmë historinë e artit bizantin, qysh në format e hershme të tij në periudhën paleokristiane, bizantine, dhe atë pasbizantine, si edhe evolimin konceptual, estetik, artistik, trajtimor të kësaj periudhe, do të arrijmë në konkluzionin se bëhet fjalë për një nga shtyllat vertebrale të historisë së artit. Një fazë që ka ushqyer mjaft personalitete të mëvonshme, arkitektë, piktorë dhe skulptorë, poetë dhe shkrimtarë, muzikantë dhe dramaturgë. Nje djep i qytetërimeve të mëpasme perëndimore.
Do të ishte qesharake, që njerëz të cilët nuk zotërojnë argumentin mbi të cilin flasin, në këtë rast njohjen e thellë të artit kristian bizantin, si G. Qendro apo A. Klosi, të bënin qoftë edhe tentativë për të folur mbi këtë periudhë, dhe si pasojë të kryenin edhe "heqjen e paraleleve". Nuk di që z. Qendro të ketë njohuri, të jetë specialist i studimeve bizantine, apo i artit mesjetar. Sigurisht që duhen vite të tëra studimore dhe shumë jetë njerëzore për të arritur në konkluzione të mirëfillta filozofike/estetike/ artistike mbi rolin, forcën, risitë dhe vlerat e artit bizantin në tërësi ( shek 4- shek 15 e.s.) . Fakteqësisht gjuha e përdorur në artikujt e Gazetës Shekulli, por edhe tërë filozofia e studimit (me aq sa jemi në gjëndje të kuptojmë nga materialet e prura këtu) është tërësisht e njëjtë me atë që përdorte kozmotheoria totalitariste-komuniste dhe më pas ajo metamoderne shqiptare, në lidhje me Bizantin, filozofinë, artet dhe arritjet e atij qytetërimi aq brilant ne historinë tonë njerëzore.
Në kundërshtim me socrealizmin i cili nuk interesohej për shpirtin, por për shprehjen propagandistike dhe ideologjike përmes arteve, arti kishtar ishte një përpjekje e pandërprerë e artistit për t'i dhënë formë vizuale realitetit të tij spiritual, nevojave të tija shpirtërore, fetare dhe ekzistenciale. Arti kishtar ishte mbarsur me etjen për analizë, mbi zotin, shenjtët, jetën e epërme, jetën e mëpërtejme, mbi të mirën dhe të keqen. Ishte një art që buronte nga lidhja e drejtpërdrejtë -ekzistenciale- e krijuesit në një anë dhe e dëshirave, e frikave, e anktheve, e aspiratave të tij njerëzore në anën tjetër. Ekzistojnë vepra brilante në pikturë, mozaikë, arkitekturë, etj, nga një sërë autorësh, të cilat sot janë pasuri e paçmuar e trashëgimisë botërore. Gjë që nuk mund të thuhet për asnjë prurje të real-socializmit në artet vizuale.
Në të kundërtën, socrealizmi nuk ishte rezultante e nevojës për kërkime të asnjë tipi. Ishte një art formal, sepse ishte i mbrujtur nga parimet e tij dogmatiste. Qënësia e tij ekzistenciale konsistonte në shpalosjen sa më të devotshme dhe rigoroze të doktrinës komuniste. Kishte për qëllim të përçonte tek masat mendësitë e Partisë, dhe jo nevojën për hulumtim të qënies, apo të ambientit rrethues. Çdo përçapje për të tejkaluar këto kufij, u shkatërrua qysh në embrion...
Si përfundim, është tjetër gjë të thuhet se arti i realizmit socialist ka akumuluar elementë të ndryshëm konceptual dhe teknik prej pikturës kishtare, dhe tjetër gjë, të vendosim në të njëjtin kandar këto dy drejtime artistike, që nuk kanë asgjë të përbashkët, qoftë përsa i përket produktit të përftuar artistik, nocioneve që i udhëhiqnin, vlerave, rëndësisë, apo jetëgjatësisë kohore në të cilën përkatësisht morën jetë.
Po të analizojmë historinë e artit bizantin, qysh në format e hershme të tij në periudhën paleokristiane, bizantine, dhe atë pasbizantine, si edhe evolimin konceptual, estetik, artistik, trajtimor të kësaj periudhe, do të arrijmë në konkluzionin se bëhet fjalë për një nga shtyllat vertebrale të historisë së artit. Një fazë që ka ushqyer mjaft personalitete të mëvonshme, arkitektë, piktorë dhe skulptorë, poetë dhe shkrimtarë, muzikantë dhe dramaturgë. Nje djep i qytetërimeve të mëpasme perëndimore.
Do të ishte qesharake, që njerëz të cilët nuk zotërojnë argumentin mbi të cilin flasin, në këtë rast njohjen e thellë të artit kristian bizantin, si G. Qendro apo A. Klosi, të bënin qoftë edhe tentativë për të folur mbi këtë periudhë, dhe si pasojë të kryenin edhe "heqjen e paraleleve". Nuk di që z. Qendro të ketë njohuri, të jetë specialist i studimeve bizantine, apo i artit mesjetar. Sigurisht që duhen vite të tëra studimore dhe shumë jetë njerëzore për të arritur në konkluzione të mirëfillta filozofike/estetike/ artistike mbi rolin, forcën, risitë dhe vlerat e artit bizantin në tërësi ( shek 4- shek 15 e.s.) . Fakteqësisht gjuha e përdorur në artikujt e Gazetës Shekulli, por edhe tërë filozofia e studimit (me aq sa jemi në gjëndje të kuptojmë nga materialet e prura këtu) është tërësisht e njëjtë me atë që përdorte kozmotheoria totalitariste-komuniste dhe më pas ajo metamoderne shqiptare, në lidhje me Bizantin, filozofinë, artet dhe arritjet e atij qytetërimi aq brilant ne historinë tonë njerëzore.
Në kundërshtim me socrealizmin i cili nuk interesohej për shpirtin, por për shprehjen propagandistike dhe ideologjike përmes arteve, arti kishtar ishte një përpjekje e pandërprerë e artistit për t'i dhënë formë vizuale realitetit të tij spiritual, nevojave të tija shpirtërore, fetare dhe ekzistenciale. Arti kishtar ishte mbarsur me etjen për analizë, mbi zotin, shenjtët, jetën e epërme, jetën e mëpërtejme, mbi të mirën dhe të keqen. Ishte një art që buronte nga lidhja e drejtpërdrejtë -ekzistenciale- e krijuesit në një anë dhe e dëshirave, e frikave, e anktheve, e aspiratave të tij njerëzore në anën tjetër. Ekzistojnë vepra brilante në pikturë, mozaikë, arkitekturë, etj, nga një sërë autorësh, të cilat sot janë pasuri e paçmuar e trashëgimisë botërore. Gjë që nuk mund të thuhet për asnjë prurje të real-socializmit në artet vizuale.
Në të kundërtën, socrealizmi nuk ishte rezultante e nevojës për kërkime të asnjë tipi. Ishte një art formal, sepse ishte i mbrujtur nga parimet e tij dogmatiste. Qënësia e tij ekzistenciale konsistonte në shpalosjen sa më të devotshme dhe rigoroze të doktrinës komuniste. Kishte për qëllim të përçonte tek masat mendësitë e Partisë, dhe jo nevojën për hulumtim të qënies, apo të ambientit rrethues. Çdo përçapje për të tejkaluar këto kufij, u shkatërrua qysh në embrion...
Si përfundim, është tjetër gjë të thuhet se arti i realizmit socialist ka akumuluar elementë të ndryshëm konceptual dhe teknik prej pikturës kishtare, dhe tjetër gjë, të vendosim në të njëjtin kandar këto dy drejtime artistike, që nuk kanë asgjë të përbashkët, qoftë përsa i përket produktit të përftuar artistik, nocioneve që i udhëhiqnin, vlerave, rëndësisë, apo jetëgjatësisë kohore në të cilën përkatësisht morën jetë.
Këto artikuj, si dhe ky studim, nëse vërtet këto janë konkluzionet e tij, është një shembull i mënyrës epidermike të këndvështrimit të botës nga të ashtëquajturit intelektualë dhe studiues shqiptarë, dhe është dëshmitar i vakumit konceptual që kalon shoqëria shqiptare sot, në këto kohë tërësisht të zbrazëta qoftë në ide, qoftë në vepra, apo në mënyrën se si shpaloset spektri kritik mbi artet vizuale...
,+1974.jpg)
Shaban Hysa "Themelimi i Partisë" (oil on canvas, 1974)
-1.gif)
