Lloqe Kavaje

Guri Madhi "Moscow conference 1960" (265x210 cm, oil on canvas, 1974)

Kohët e fundit më tërhoqi vëmendjen emisioni "Zonë e ndaluar" i gazetarit Andi Bushati (1.6.2009) në TV Klan, në të cilin u shfaq dokumentari "Imazhet e Pambledhura të Moskës", dhe ku i ftuar ishte arkitekti & piktori Maks Velo. E veçanta e këtij emisioni ishte se u përpoq të hedhë dritë mbi historinë e një prej pikturave më emblematike të soc-realizmit shqiptar: "Mbledhja e 81 Partive në Moskë, 1960" (Guri Madhi), duke na bërë dëshmitarë të asaj se si funksiononte kjo doktrinë ideologjike përmes gjuhës së saj vizuale në ambientin shqiptar.

Historia

* Vepra "Mbledhja e 81 Partive në Moskë, 1960" ishte një porosi e Komitetit Qëndror të Partisë në shtatorin e vitit 1973, me rastin e tridhjetë vjetorit të çlirimit të Shqipërisë dhe njëkohësisht të përurimit të godinës së re të Galerisë Kombëtare të Arteve, në ambientet ku ndodhet aktualisht.

* Vinte menjëherë mbas Pleniumit të katërt, i cili goditi rëndë çdo tendencë/prirje/ndikim "modernist/borgjezo-revizionist" në kulturë dhe arte.

* Porosia e kësaj pikture ishte në vazhdën e një fushate të ndërmarë nga organet e Partisë për trajtimin/pasqyrimin e "temave të mëdha" përmes artit, ose e thënë ndryshe si shprehja më elokuente e rolit/funksionit propagandistik që duhet të luanin artet dhe artistët sipas mendësive të klasës në pushtet.

* Figura e Enver Hoxhës mund të trajtohej në pikturë vetëm nga një numër tepër i vogël piktorësh, të cilët në të shkuarën kishin dhënë prova "devotshmërie politike" dhe "aftësish artistike" (shih: skrupulozitet akademik ndaj dogmës së soc-realizmit). Ndonëse në mjaft vepra të Guri Madhit vëmë re një formë më të çliruar materializimi teknik, përmes një penelate të gjerë dhe ekspresive, mund të thuhet se si artist i përmbushte në mënyrë rigoroze kriteret e mësipërme.

* Vepra e përfunduar prej G. Madhit u paraqit në ekspozitën e nëntorit 1974. Komisioni mbikqyrës i kësaj ekspozite i përbërë prej anëtarësh të Komitetit Qëndror dhe "artistësh" e cilësoi si të pambaruar, me probleme të theksuara kryesisht në modulimin e figurës së E. Hoxhës, e cila ishte trajtuar përmes perceptimit disi ekspresiv/jo fotografik të Madhit.

* I sugjerohet artistit ta rishikoj/ripikturoj veprën, gjë që nuk u pranua prej tij. Vendoset që figura e Enver Hoxhës të ripunohet prej piktorit Zef Shoshi, i cili konsiderohej si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të soc-realizmit shqiptar, dhe nga të paktët artistë që mund të trajtonin figurën e udhëheqësit. Portreti i këtij të fundit disi fotografik/natyralist -që ne shohim sot- është produkt i retushimit të Zef Shoshit, duke dalluar qartë nga teknika e G. Madhit, dhe trajtimet e personazheve të tjerë të veprës.

Guri Madhi "Moscow conference 1960" -after repainted (265x210 cm, oil on canvas, 1978)

* 1978- Prishja me Kinën. I kërkohet G. Madhit të zhduket nga tablloja delegacioni kinez. Ndërhyrja kryhet. Figurat e kinezëve mbulohen me bojë.

*1981- Mehmet Shehu vret veten. Në pikturën në fjalë ai ndodhet përbri figurës së E. Hoxhës. Kërkohet sërisht prej autorit të ndërhyjë në vepër për të asgjesuar prej saj figurën e armikut M. Shehu. Guri Madhi shprehet se një veprim i tillë do të shkatërronte anën e saj kompozicionale, dhe se piktura s'do te vlente më. Që nga ajo kohë vepra u hoq nga qarkullimi, për t'u futur në fondin e zi të G.K.A.-së.

Piktura

"Mbledhja e 81 Partive" nuk solli ndonjë surprizë në artin shqiptar. Bëhet fjalë për një vepër skematike, demagogjike (e cila himnizon stereotipin e "vitalitetit shqiptar", përkundrejt karikaturizimit të të "huajve barbarë"), pompoze në shprehje, tepër e kursyer në ngjyrë (në kundërshti me mjaft vepra të tjera të autorit), me një monotoni konceptive në modulimin e personazheve.

Konteksti

Në fakt që të kuptojmë më mirë kushtet historike në të cilat u krijua piktura, duhet nënvizuar edhe koha e krijimit të saj. Nënkuptoj faktin se kjo vepër erdhi menjëherë pas Pleniumit të katërt, në vitin 1974, kohë në të cilën iu dha një goditje mjaft e rëndë prirjeve moderniste kryesisht në arte. Të shumta ishin gjyqet parodi, burgimet, internimet, pushkatimet, dënimet, arbitrariteti cinik i nomeklaturës komuniste ndaj intelektualëve dhe artistëve të kohës.

Në këtë aspekt nuk mund të pretendohet për cilësi dhe vlera të mirëfillta prej artit zyrtar të asaj kohe.

Bijtë e mosdijes

E solla këtu këtë histori për të bërë më të dukshme rolin unikal që mund të luajnë artet, apo veprat e artit në leximin e së shkuarës, në deshifrimin e saj. Akoma edhe në rastin e pikturave në fjalë, që nuk shquhen për pasuritë apo risitë e tyre artistike, mund të marrim një informacion bindës të mënyrës se si sendërtohej dhe se ç'rol luante arti në Shqipërinë komuniste. Duke folur mbi këtë subjek Maks Velo thotë: "Këtu kemi të materializuar, të fokusuar, të koncetruar tërë çmendurinë shqiptare." .

Rrugëtimi në jetë i kësaj pikture të G. Madhit është shprehja më e qartë mbi mënyrën se si perceptohej e shtjellohej në Shqipërinë totalitare historia (si shkencë), dhe evenimentet e ndryshme historike në veçanti. Eshtë treguesi më perfekt i retushimeve/fallcifikimeve të pafundme historike me të cilat u brumosën breza e breza të tëra të rinj shqiptarë. Një shembull ideal jo i çmendurisë shqiptare siç thotë M. Velo, por i obskurantizmit kriminal që mbolli dhe mbarështoi ai sistem aq i egër diktatorial në shoqërinë shqiptare për pesëdhjetë vjetë me radhë.

Forma e përqasjes/interpretimit historik (në varësi të kohës) të versionit zyrtar shqiptar mbi mbledhjen e Moskës, na bën të kuptojmë qartë vlerën dhe seriozitetin e konkluzioneve shkencore në trajtimin e etapave të ndryshme historike, duke u nisur nga Pellazgët, Ilirët, Bizanti, Lufta e dytë Botërore, apo konkludimet mbi Epirin, artin kristian/bizantin dhe pasbizantin në trojet e Shqipërisë së sotme, për të cilat kaq herë është folur edhe në këtë blog.

Duke ditur historinë e pikturës "Mbledhja e 81 Partive në Moskë, 1960" të Guri Madhit, jemi në gjendje të kuptojmë rolin prioritar dhe funksionin utilitar të artit të realizmit socialist në mbarëvajtjen e ekuilibreve sociale brenda burgut të pamëshirshëm nacional/komunist shqiptar.

Zef Shoshi "Moscow conference 1960" (oil on canvas, 1980)

p.s. Dua të shtoj se të njëjtën temë e trajtoi më vonë edhe Zef Shoshi, në një aludim tepër formalist/të vakët artistik, më të sigurtë politikisht, duke fshirë nga skena historike prezencën kineze, dhe duke lartësuar edhe më kompozicionalisht figurën pompoze të E. Hoxhës.

CheapArt -Thessaloniki 2009 (ekspozita)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photography by Toni Milaqi, Jun 2009)

Ekspozita "CheapArt -Thessaloniki" e cila u inagurua dje është një aktivitet mjaft i pasur ndërkombëtar, ku bie në sy pjesëmarrja e 140 artistëve të përzgjedhur, ndërmjet tyre 34 të ftuar nga Italia. Evenimenti në fjalë përkon kronologjikisht me Bienalen e Selanikut, dhe së bashku me të janë ndër aktivitetet më interesante vizuale të këtij viti në kryeqytetin maqedon.

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photography by Toni Milaqi, Jun 2009)

Ajo që është me të vërtetë tërheqëse në këtë ekspozitë, është territori dhe ambientet ku zhvillohet. Bëhet fjalë për një ish kamp ushtarak (Kodra), i cili vitet e fundit është kthyer në një celulë mjaft bujare arti, kultivuese dhe frymëzuese e mjaft aktiviteteve artistike. Përmes simbolikës tepër të mprehtë, vendi ku deri dje ishte sinonimi i dhunës, brutalitetit dhe prepotencës ushtarake, sot bëhet mbartës i bashkekzistencës, i paqes, harmonisë ndërnjerëzore.
E ardhmja nuk ka nevojë për armë dhe instikte primitive/të kushtëzuara militare; ajo ka nevojë për kulturë dhe dije, për mirëkuptim dhe tolerancë, për sa më shumë qytetari, vëllazëri dhe dashuri. Në këtë aspekt kjo ekspozitë tregon kordinatat gjeografike të rrugës drejt së ardhmes...

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photography by Toni Milaqi, Jun 2009)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (Jun 2009)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (Jun 2009)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (Jun 2009)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (Jun 2009)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (Jun 2009)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (Jun 2009)

Mbi Vlerat

Edison Gjergo's Art at National Gallery of Arts, Albania (photography by Gëzim Panariti, 2009)

Ishte kënaqësi sot e-mail-i që mora prej mikut tim Gëzim Panariti (menaxher arti dhe kordinator i mjaft aktiviteteve në GKA). Duke shkelur disi (me dashje) privatësinë, desha ta publikoj atë, i shtyrë nga nevoja që kemi për të dëgjuar zëra dhe mendime të tilla. Më shkruan Gëzimi:

Toni përshëndetje dhe shpresoj të jesh mirë.

Po të shkruaj pasi një ditë po mendoja për Edison Gjergon, dhe ndërkohë pashë edhe shkrimet e tua në internet për të. Më erdhi shumë mirë që nuk jam vetëm unë që mendoj se është një artist i madh.

Para shumë vitesh kam nxjerrë në linjë "Metalurgun" dhe më vinte mirë kur vizitorëve i bënte përshtypje të thellë, kjo statujë e lirisë shqiptare. Po të dërgoj fotot e punëve të ekspozuara në GKA dhe ndoshta i bashkojmë forcat një ditë për të ekspozuar dhe folur më shumë për veprën e tij. Galeria e Beratit është e gatshme ti vërë emrin Edison Gjergo Galerisë së Arteve (për momentin Edward Lear...). Duke të uruar çdo të mirë!

Gëzim Panariti

Edison Gjergo "The Young Girl" (1972, National Gallery of Arts, Albania)

Mendimet e mia për artin e Gjergos i kam shprehur mjaft herë edhe në këtë blog. Ajo që më befason është çdo gjurmë e re, e panjohur për mua që has kohë pas kohësh prej gjithësisë së tij artistike. Me portretin e mësipërm të vajzës së re me shami në kokë (ndoshta veshje popullore - por kjo e fundit pak rëndësi ka), isha njohur qysh kur fotoja ekspozohej në faqen elektronike të Galerisë Kombëtare, e cila tanimë nuk funksionon. Një portret-bocet, i shpejtë, i shkathët, i cili sendërtohet prej një vizatimi tepër virtuoz, dhe freskisë së teknikës pikturale. Bien në sy thjeshtësia në modulimin e vëllimeve, sipërfaqet e sheshta, dhe forca e ngjyrës. Ka raste që më kujton disi personazhet e Modilianit.

Duke parë fotografitë e bashkangjitura me e-mail-in, ajo që më ngacmoi është piktura "Metalurgu". Është e pamundur të japësh vlerësim për një vepër arti përmes internetit, dhe aq më tepër kur fotografia nuk merr përsipër të sjellë tek shikuesi të fshehtat e veprës origjinale. Në këtë rast ajo që provokoi fotografia e Gëzimit tek unë, ishte një lloj cytjeje dhe padurimi të brendshëm për të parë, studiuar dhe shijuar këtë vepër nga afër në një të ardhme sa më te shpejtë.

Sa për Edisonin, nuk ka ai nevojë për ne, s'është më këtu. Nuk mund ta burgosim më, as ta internojmë, as të shkërmoqim më personalitetit e tij njerëzor, as ta përbuzim dhe ta injorojmë më nuk mundemi; ai shtegëtoi rrugicave qiellore. Jemi ne, ata për të cilët përbën boshllëk i pafalshëm, mosevidendimi i artit të tij. Shoqëria jonë do të ishte shumë më e varfër pa mundur dot të deshifrojë artistë, mendimtarë, intelektualë dhe njerëz si Edison Gjergo. Duke vendosur veprën e Edisonit në ballin e vlerave të artit shqiptar, nuk qetojmë shpirtin e tij (që ne vetë e vramë), qetojmë shpirtrat tanë. Duke zbuluar dhe njohur madhështinë e tij krijuese, si edhe universin e tij artistik, nuk pasurojmë atë, pasurojmë veten tonë...

Edison Gjergo's Art at National Gallery of Arts, Albania (photography by Gëzim Panariti, 2009)

Dhe diçka e fundit, që më erdhi ndër mend tek lexoja rreshtat e e-mail-it; arti vërtet bëhet nga njerëz si Edisoni, nga qënie fluturake, ëndërrimtare, vetëshkatërruese, nga krijesa që posedojnë dhunti dhe aftësi te adhurueshme, por arti nuk mund të rrojë pa përkujdesjen, mënçurinë dhe dashurinë e njerëzve si Gëzimi.

Arti vërtet lind si rezultat i nevojës për shprehje të artistit përmes proçesit të krijimit, por rron në kohë si rezultat i nevojës së shoqërisë/komuniteteve për njohje, dije, komunikim, si shprehje e kërkimeve filozofike/spirituale/estetike, si edhe në sajë të dashurisë dhe përkushtimit njerëzor.

Veprat e artit kanë nevojë për dashuri. Nëse fillojmë të mendojmë në këtë mënyrë, do të bëhemi shumë herë më të ditur, më të fuqishëm, e më të mençur nga ç'jemi; vetëm kështu do të bëjmë hapa përpara si individë dhe si bashkësi njerëzore...

Dashuria- thuhet se një ditë do të shpëtojë botën...

CheapArt -Thessaloniki 09

Ftesë

Kam kënaqësinë -për të gjithë ata që kanë mundësinë, dëshirën dhe predispozitën- t'ju ftoj në ekspozitën kolektive/ndërkombëtare "CheapArt -Thessaloniki 09", në të cilën jam pjesëmarrës. Ekspozita organizohet nga galeria CheapArt, me përkrahjen e Prefekturës së Selanikut, Bashkisë së Kalamaria-së, Ambasadës Italiane në Athinë, dhe Alitalia-s. Evenimenti artistik do të zhvillohet nga data 22 qershor -10 korrik 2009, me pjesëmarrjen e 140 artistëve grekë dhe të huaj, në ish kampin ushtarak Kodra. Inagurimi 22 qershor 2009, ora 21.00 .

Toni Milaqi

Mbi Pavdekësinë

Toni Milaqi "The Aging Process -I-" (photography, 2009)

Nëse do të konsideronim mplakjen fizike, por edhe shpirtërore, si lajmëtarët e parë të vdekjes, dhe këtë të fundit si armikun kryesor të çdo gjëje të gjallë, a mundet vallë të bënim kompromis me to?

Kush është ajo veprimtari njerëzore që mund të garantojë jetëgjatësinë e ekzistencës - fizike e shpirtërore- dhe njëkohësisht të vonojë sa më shumë proçesin e vdekjes?

Toni Milaqi "The Aging Process -II-" (photography, 2009)

Nëse me të sjellurit në jetë të fëmijëve (trashëgimtarëve), do të mund të thoshim se bëmë detyrën tonë në raport me vazhdimësinë e species njerëzore, ç'mund të thuhet për jetëgjatësinë e universit tonë të brendshëm (meditativ dhe emocional)? Apo mos vallë ai zhduket me largimin fizik të njeriut nga jeta?

Mendoj se jo. Të gjithë veprimtaritë intelektuale të njeriut, si edhe çdo përçapje e re që i kundërvihet errësirës rrethuese, padyshim që largojnë vdekjen, dhe sigurojnë më së miri vazhdimësinë e ekzistencës.

Toni Milaqi "The Aging Process -III-" (photography, 2009)

Por duke folur për njeriun dhe pavdekësinë, kush më mirë se arti dhe artisti do të mund të ilustronin këtë argument? Kush mund të thotë se shpirtrat e Omerit, e Shekspirit, e Velaskesit, e Betovenit, e Delakruasë, e Klesë, e Pollok, etj, nuk gjenden në çdo qelizë, në çdo emocion apo mendim që ngjizet dhe që buron prej veprave të tyre?
Kush mund të thotë se Leonardo nuk ngjallet nga çdo buzëqeshje e Mona Lizës? Kush mund të pohojë se Vivaldi nuk merr frymë pas çdo tingulli dhe note muzikore, sa herë kemi fatin të dëgjojmë diku veprat e tij? Kush mund të thotë se pas çdo nazi erotik të personazheve në pikturat e Karavaxhios, nuk gëlon sensualiteti përvëlues i vetë krijuesit të tyre? Kush mund të thotë se Gogeni nuk na shkel syrin, sa herë hasim siluetat grishëse të mulateve të tij?

Qorrsokaku

Ancient Greek Art "Vaze with Erotic Scenes" (Rim of an Attic red-figure kylix, c. 510 BC, Louvre Museum)

Përse sot artet nuk kanë lulëzimin që kishin -bie fjala- një shekull më parë?! Kur them artet e kam fjalën kryesisht për pikturën, skulpturën, letërsinë, muzikën, teatrin…

Ekzistojnë shumë faktorë në përgjigjen e kësaj pyetje. Një syresh -nga më thelbesorët- është raporti që kanë sot njerëzit me artin. Ka të bëjë me kushtet dhe mënyrën e të jetuarit, me nevojat njerëzore.

Në të shkuarën arti ishte përveçse bagazh dijeje, kulture dhe njohjeje e botës, edhe një mënyrë argëtimi, jo shumë e kushtueshme. Në operat e Verdit mund të ndeshje edhe njerëz të varfër (sigurisht ne vendet e rezervuara për ta). Një ekspozitë të impresionistëve në Paris mund t’a vizitonte kushdo. Çdokush gëzonte të drejtën të kryente ritualet kishtare, duke kontaktuar në këtë mënyrë me shenjtët e Xhotos, madonat e Rafaelit, apo ëngjëjt e El Grekos. Në një tragjedi antike greke, spektator mund të ishte çdo qytetar, akoma edhe ai më modesti. Po kështu arti i Fidias dhe i Praksitelit gjendej rrugëve, duke u bërë kështu pronë e të gjithëve. Në shekujt pasardhës prej leximit të një libri, mund të mësoje, e në të njëjtën kohë të shtegëtoje, të vizitoje njerëz dhe vende të ndryshme (dhe të gjitha këto pa shpenzime të mëdha).

Pra arti gëzonte edhe karakteristika të tilla si ajo e informacionit, e argëtimit, e diturisë, e komunikimit ndërnjerëzor, e kërkimeve spirituale; sigurisht kishte edhe vlerën e tij monetare -të të qënurit njëkohësisht mall.

Në relacionin artist-publik (turmë), elementi kryesor ishte ai i komunikimit. Jap dhe marr. Artisti bënte të shpërthenin (përmes veprës së tij) emocione, ndjenja, imazhe, mendime, problematika, shqetësime, përpiqej të analizonte frikat, dëshirat, tabutë, nevojat; dhe merrte nga publiku duartrokitjen (që do të thoshte të ardhura dhe vazhdimësi), ose fishkëllimat apo refuzimin (që do të thoshin uri dhe vështirësi ekzistenciale).

Me kalimin e kohës, me hyrjen në jetën tonë të aparatit fotografik, të kameras, të mediave, të radios, të televizorit dhe internetit, të gazetave dhe revistave, të standartit më të lartë ekonomik, ndryshuan dhe relacionet shoqërore të njeriut me artin. Ky i fundit humbi rolin e tij “si një dritare për të njohur dhe vëzhguar botën”, pra rolin e tij informues. Humbi rolin e tij dokumentues; po ashtu edhe atë argëtues. I vetmi element që trashëgoi dhe që lulëzoi kryesisht këto vitet e fundit, është ai i anës së tij monetare; duke i dhënë përfundimisht një grusht të fuqishëm vlerave, si edhe kërkimeve të mirëfillta artistike.

Në ditët tona pak rëndësi ka cilësia e veprës së artit. E rëndësishme është që produkti i prodhuar të shitet. Sistemit të sotëm të vlerave nuk i interesojnë risitë, apo gjetjet artistike. Nuk i intereson të hedhë dritë dhe të fokusojë mbi arritjet. Për të parësore është aftësia që mund të posedojë prodhimi-malli (i ashtëquajtur artistik) në tregjet komerciale dhe bursat e artit. Nuk i interesojnë kërkimet dhe hulumtimet, por fitimi.

Në këtë aspekt shoqëria e sotme globale ka edhe ajo piktorët e skulptorët e saj; edhe shkrimtarët e poetët; edhe muzikantët e dramaturgët e vërtetë. Ajo që nuk posedon kjo shoqëri është "nevoja për artin". Arti sot nuk është informacion. Nuk është argëtim. Nuk është dokumentim i kohës. Nuk është nevojë. Arti sot është lluks; ky është qorrsokaku dhe fatkeqësia e tij më e madhe…

Shfaqja e Re e Cirkut te Vjetër

Toni Milaqi "Are You Ready?" (acrylic on canvas and mixed technique, 30x24 cm, 2009)

Një përshëndetje të përzemërt trupës së cirkut që do të përfaqësojë Shqipërinë dhe artin shqiptar në Bienalen e Venecias '09!
Duhet shtuar se aktiviteti i mësipërm vjen menjëherë pas suksesit të paparë -të shënuar përgjatë turneut të ri europian- në Bienalen e Pragës.
Shpesh duke vëzhguar kllounët e kësaj trupe shëtitëse, nuk mund të mos pranoj se më ndihmojnë mjaft për të kuptuar më mirë limitet e arsyes dhe të llogjikës njerëzore. Por s'janë vetëm kllounët, ështe e tërë atmosfera mbizotëruese e arenës çudibërëse. Janë akrobatët e çdo tipi, me tasa në duar, me garuzhde, lugë, shishe, e kusi; janë kafshët nevrastenike që dridhen e spërdridhen nën tingujt e muzikës dhe fshikëllimat e kamzhikëve; janë padronët e tyre që korrin frytet e të qënurit i fuqishëm .

Në sulm përpara drejt fitoreve të reja! Kjo shfaqje e re e cirkut të mirënjohur, sigurisht që s'duhet humbur.