ARTI NE KOHERAT E KOLERES: Mbi Mitologjine Vizuale ne Imazhit e Gjergj Kastriotit -Skenderbeut

Marin Barleti "Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis" (etching on paper, 1506-1510)

Ne vazhden e debatit mjaft interesant te zhvilluar ne ambientet intelektuale shqiptare mbi figuren e Gjergj Kastriotit -Skenderbeut, si edhe mbi nevojen per nje perqasje te re historike te ketij personaliteti kaq kompleks, larg fanfarave nacionaliste dhe sirenave mitformuese, ndjeva nevojen te them dy fjale mbi fenomenin, nen prizmin e vezhguesit te historise se artit. Le te perpiqemi te analizojme ne baze te atyre sa dime mbi heroin mesjetar, imazhin figurativ qe ushqejme per te.

Cristofano dell’Altissimo "George Castrioti" -Uffizi Gallery, Florence (oil on canvas, 16th Century A.D.)

Duhet ne radhe te pare te themi se roli i arteve figurative, i gjurmeve historike vizuale, per dokumentim dhe analize, per te kuptuar dhe te shtjelluar, si edhe per interpretimin e periudhave te ndryshme historike, eshte padyshim paresor. Eshte nje nga mjetet me te rendesishme ne duart e nje historiani ne studimin, njohjen dhe sendertimin historik te se shkuares. Keshtu per shembull, nese duam te njohim mendesite e njerezve qe rronin ne periudhen klasike te antikitetit grek, kush me mire se sa arti i Praxiteles, apo i Pheidias do te na vinte ne ndihme per te bere dicka te tille? Nese do te tentonim sadopak te shpjegonim boten ne periudhen e Rilindjes Italiane, kush me mire se Leonardo e Raphael do te mund te na fliste per te?
Qe t'i kthehemi temes ne fjale, ne analizen apo perpjekjen tone per te zhveshur figura te tilla historike si Gjergj Kastrioti nga aureolat mitologjike dhe kostruktimet hyjnizuese te cdo tipi, qe shume pak lidhje kane me identitetin e tyre njerezor, mendoj se eshte i domosmoshem edhe hulumtimi i te gjithe gjurmeve historike qe kane mberritur tek ne nga fushat e arteve pamore.

George Castrioti (etching on paper, 1533)

Duke vezhguar me kujdes keto gjurme, te shprehura ne pikture, gravure, e skulpture, mund te themi se dy jane kategorite e medha vizuale te cilat marrin jete. E para eshte ajo kategori dhe ai informacion historik kryesisht europian por edhe turk, e cila bazohet qysh ne periudhen ne te cilen rrojti Kastrioti, dhe qe kryesisht vjen permes pikturash, gravurash, apo medaljesh. Kategoria e dyte eshte vizioni shqiptar mbi Skenderbeun, te cilin e hasim me nje larmi te madhe gjinish artistike, dhe qe daton ne Periudhen e Pavaresise (1912), vazhdon ne Periudhen Socrealiste, per te mberritur deri ne ditet tona. Ashtu sikurse duket qarte edhe nga portretet e prura ketu, keto dy grupime jane teper divergjente, me kahje te kunderta, perqasje-problematika dhe identitete tejet te huaja ndermjet tyre.

Augsburg -M. Manger, J. Praetorius "George Castrioti" (etching on paper, 30 x 19,5 cm, 1600-1602)

Ne grupin e pare dominon portreti i Galerise Ufici (Uffizi Gallery), qe mendohet se eshte veper e piktorit italian Cristofano dell’Altissimo (shek. 16), dhe nje kopje e portretit autentik te piktorit Gentile Bellini (1429-1507) -bashkekohes i Gjergj Kastiotit. Po keshtu mund te flasim edhe per gravuren e cila botohet në librin e Marin Barletit, dhe e cila mendohet se eshte kryer prej një vizatimi direkt nga natyra (1).

Pra behet fjale per prurje artistike qe identifikohen me periudhen ne cilen rrojti heroi yne, ose se paku me perafri kohore shume here me te madhe se ato te fazes se dyte. Flasim kryesisht per keto dy vepra, pasi kuptohet qe sherbejne si prototipe per gravurat dhe pikturat e tjera qe i ndeshim ne mjaft vende europiane, dhe qe mberrijne deri ne shekullin e tetembedhjete. Karakteristikat dalluese te ketyre puneve na nxjerrin ne pah nje figure fisnike, qe shume bukur te kujton nje princ mesjetar europian, nga ata te cilet hasim shpesh ne portretet e mjaft personaliteteve te oborreve mbreterore te kohes, me trajta te buta, me veshje qe deshmojne shtresen te ciles i perket dhe shijet perendimore. Ne te tera portretet veshtrimi i kthjellet na flet per nje njeri me shkalle te larte inteligjence, por ka edhe raste si per shembull ne portretin e Uffizi-t ne te cilin veshtrimi behet me i thelle, me i larget, zbutet, duke konturuar keshtu ne fytyre edhe ndjesi te tilla si shqetesimi apo pafuqia. Verejme hunden e kerrusur, majuce, rrudhat rreth syve, mjekren qe derdhet butesisht mbi kraharor.

Spiro Xega "Scanderbeg" (oil on canvas, 1913)

Ne kundershti me te tera keto grupi i dyte na zbulon karakteristika teresisht te tjera, mbi rolin e ri qe duhet te luante Kastrioti i madh, edhe pse i vdekur, ne jeten e shtetit te sapoformuar shqiptar. Rizbulimi i kesaj figure sigurisht qe lindi si pasoje e nevojave te kohes dhe ndryshimeve gjeopolitike ne ballkan, me krijimin e shteteve te ndryshme, nen kontributin e Rilindjes Kombetare Shqiptare ne letersi, dhe mori forme ne Periudhen e Pavaresise ne artet figurative. Jane nje sere autoresh si Spiro Xega, Jorgji Panariti dhe te tjere, por kthesa kryesore, artisti qe do te ndikonte breza te tere pasardhesish, dhe qe do t'i jepte shprehje vizive nevojave nacionale dhe imediate te kohes, do te ishte padyshim Odhise Paskali me bustin Skenderbeu (1939). Jane teper interesante fjalet e Paskalit: "...Vendi i artistit shqiptar ishte fusha e betejës. Kurrkush nuk la shpatën as për të gdhendur në shkëmb qoftë edhe vetëm një nga pupuratë e mrekullueshme, as syrin shqiponjë, as krahun çelik të heroit vigan e kurdoherë fitimtarë. (O. Paskali, Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, vëll.I, f.550. Tiranë, 1969) " (2)

Odhise Paskali "Gjergj Kastrioti Skenderbeu" (bronze, 1939)

Papritas imazhi i heroit mesjetar beri kthese konceptuale 180 gradeshe. Zhveshi rrobat e mendafshta aristokratike europiane me te cilat paraqitej deri atehere dhe veshi jelekun e hekurt, hoqi kapelet italiane dhe vuri perkrenaren me shqiponje ne koke, po keshtu tiparet u mprehen dhe pamundesite e plakut qe veme re ne gravurat e meparshme u zhduken si me magji. Hunda kurrizore u pre si me thike duke u bere me pingule, rrudhat u fashiten, sigomatiket u theksuan kercenueshem, dhe vetullat e shuara ne portretin e Uffizi-t u shumfishuan dhe u hakerryen perpjete. Fytyra e qafa u mbushen gjithe muskuj, syte leshuan xixa, dhe mjekra u tendos ashpersisht. Pas kesaj plaku i urte u zhduk dhe vendin e tij e mori heroi vigan, syshqiponje, e krahe celik, fitimtari i perjetshem. Me kete retushim historik jo vetem te tipareve te jashtme, por edhe te gjithe imazhit dhe pjeseve te karakterit njerezor te Kastriotit, te cilin hasim tek veprat e fazes se pare, fillon edhe epoka e mitit, ajo me te cilen u brumosen breza te tere shqiptaresh, dhe qe ndikoi totalisht tere artistet pasardhes te cilet operuan mbi kete teme.

Guri Madhi "Turqit Dorezojne Armet" (oil on canvas, 1959)

Dhe qysh atehere, nuk na ben me pershtypje kur shohim permes trajtimeve te ndryshme ne pikture e skulpture, per afer shtatedhjete vjet, veshtrimin e cakerdisur, gjithe urrejtje te heroit kombetar; as nuk na ben me pershtypje qe piktoret te cilet u moren me kete teme, konkuronin me njeri tjetrin se kush do te vendoste me shume koka te prera turqish perfund kembeve te Skenderbeut -llereperveshur; as nuk na ben me pershtypje fakti se jemi mesuar te shohim gjithnje heroin mesjetar te ngrehur si gjel gati per kacafytje; as nuk na ben me pershtypje pse vrame anen njerezore te kesaj figure kaq komplekse?! Pse vrame valle ate plakun e urte te gravurave te hershme, dhe ne vend te tij krijuam imazhin e nje krijese gati gati te pashpirt, e cila vertitet ne hapesirat tona shpirterore dhe pamore me nje shpate te pergjakur si te kerkoje shpagim?! Dhe me e frikshmja eshte se kultivojme tek femijet tane qysh ne vegjeli kete imazh gjakatar si te vetmen te vertete absolute, dhe te vetmen vlere te pakundershtueshme.

Fatmir Haxhiu "Me Shpate ne Dore" (oil on canvas, 550x450 cm, 1978)

Personalisht, kurre nuk kam besuar tek shpata. Kurre nuk kam besuar tek nocionet dhe qeniet militare. Asnjehere nuk kam pasur adhurim per Aleksandrin e Madh, as per Napoleon Bonaparte-in. Gjithnje adhuroja njerezit e dijes, te kultures e artit, Homer-in, Goethe-n, Balzac-un. Nese ka dicka per te cilen me vjen keq nga gjithe ky udhetim permes arteve vizuale, eshte fakti se aty ne vitin 1939 vrame ashtu ne menyre naive anen e thyeshme, te prekshme, njerezore te Gjergj Kastriotit, dhe mbushem endrrat tona me frytet e produkteve mitologjike te kaloresise me te skajshme mesjetare. Shpresoj se do te vije nje dite kur arti shqiptar do te shkunde nga supet kete sindrome nacionalizmi primitiv, dhe do te cliroje pergjithnje shpirtin e ngecur pas imazheve te ngrysura dhe te vrazhda te Gjergj Kastriotit- Skenderbeut.