Michel Setboun "Propaganda Poster, Albania" (Photography, 1981)Prej kohesh me ka preokupuar si njeri, por njekohesisht edhe si artist, relacioni ndermjet nacionalizmit dhe artit. Prej vitesh perpiqem te kuptoj fazat te cilat pershkon filozofia kolektive e turmes; te studioj motivet, kushtet dhe rrethanat qe e ushqejne ate. Per te analizuar lidhjen nacionalizem-art, fillimisht duhet te evidentojme karakteristikat/hapesirat qe posedojne ne shoqerite tona, keto dy nocione, apo veprimtari njerezore.
Nese me nacionalizem do te kuptonim nje ideologji qe hedh shtat mbi idene e kombit, duke e kthyer kete te fundit ne dogmen baze te kendveshtrimit mbi boten dhe gjerat; dhe me artin do te nenkuptonim ate veprimtari krijuese te njeriut, e cila mbeshtetet ne eksplorimin e gjithesise njerezore, te ambientit rrethues, duke u ushqyer po keshtu nga pervoja e se shkuares dhe etja per risi; atehere mund te themi qartazi, se keto nocinone nuk kane ne asnje menyre dhe me asnje kusht pika takimi dhe te perbashketa. Pikerisht per faktin se dogmatizmi i doktrinave nacionaliste (mes kufijve strikte dhe te hekurta ideore qe i karakterizojne), konservatorizmi ideologjik dhe formal, si edhe ekzistenca e nje sere temash tabu, nuk mund te kene asnje emerues te perbashket me hulumtimet me te thella te racionales (te vetedijshmes) dhe te iracionales (te pavetedijshmes), me tallazet e unit dhe bubullimat e shpirtit, me frymen anarkike qe shoqeron aktin e te krijuarit dhe te mosbindurit ne hyjni e demone, me deshiren dhe nevojen per t'u ndjere i lire.
Odhise Paskali "The Flag Keeper" (bronze, 1934)***
Nese do te fokusonim dhe do te vendosnim nen mikroskop raportet e nacionalizmit me ato te artit shqiptar pergjate kthinave te viteve, veme re nje lulezim total divergjencash sa te huaja, po aq edhe harmonike me njera-tjetren. Por ne radhe te pare le te percaktojme fazat dhe shtrirjen ne kohe te artit shqiptar.
Mund te evidentojme kater periudha te medha:
1.Periudha e Lindjes Kombetare (1850-1910)
2.Periudha e Pavaresise (1910-1940)
3.Periudha e Realizmit Socialist (1940-1990)
4.Periudha Pas Shembjes se Regjimit Komunist (1990-...)
***
Gjeneza e tij eshte e ashtequajtura Rilindja Kombetare. Ne fakt qe ketu nis gabimi trashanik historik, por edhe thurja shterpe e mitologjise etnike shqiptare. Qe te perdoresh termin ri-lindje duhet qe ne radhe te pare te jete kryer lindja. Periudhat e meparshme ne artet vizuale te krahinave, te cilat qysh nga viti 1912 identifikohen gjeografikisht si Shqiperi, fatkeqesisht nuk mund te ofrojne asnje forme apo rryme arti e cila te kete karakteristika te mirefillta dhe unike shqiptare. Po te kthejme syte mbrapa ne kohe do te hasim gjurme te periudhave te ndryshme antikitetit grek (gjeometrike, arkaike, klasike, helenistike), do te hasim gjurme periudhes romake; te artit dhe arkitektures paleokristiane greke, te periudhes bizantine dhe pasbizantine greke; por kurrsesi as edhe nje objekt te mirefillte artistik i cili mund te vetepercaktohet si shqiptar.
Pra termi Rilindja Kombetare eshte tejet abuziv tek bashkebisedojme me historine, qyteterimet, si edhe etnite qe banuan permes mijevjecareve truallin gjeografik te Shqiperise se sotme. Termi i duhur dhe i sakte per te percaktuar periudhen historike 1850-1910 (ne artet vizuale) do te ishte Lindja Kombetare Shqiptare. Nder perfaqesuesit kryesore te kesaj rryme mund te permenden Kol Idromeno, Spiro Xega, Andrea Kushi, e Simon Rrota. Per nga vecorite stilistike dhe konceptuale keta artiste u perkunden midis konsevatorizmit akademik ne forme dhe evokimit te elementeve te ndryshem folklorik, popullor dhe etnologjik; pa mundur dot te krijojne nje gjuhe te tyren artistike dhe karakteristika individuale.
Kristaq Rama "Shote Galica" (bronze, 57x37x18 cm, 1984)***
Duke ndjekur rrjedhen, stacionet dhe periudhat historike te artit shqiptar, do te ndeshemi me nje brez qe vuri themelet ne krijimin e karakteristikave dhe fiziognomise kombetare; Periudha e Pavaresise. Shume prej perfaqesuesve te ketij brezi kryen shkolla akademike ne vendet fqinje (Itali, Greqi). Disa syresh ishin Odhise Paskali e Janaq Paco, Vangjush Mio e Androniqi Vangjeli Zengo, Zef Kolombi e Abdurrahim Buza. Dhe megjithese ishte brezi me i shetitur, me kozmopolit, ne lidhje me brezin paraardhes dhe ate pasues, kjo gjenerate njerezish ishte ne te njejten kohe edhe deshmitare e nje periudhe nga me te ashprat ne historine moderne te njerezimit, ate te dy luftrave boterore. Ne keto kushte kur nocione si humanizmi, apo jeta njerezore u zhvleftesuan pamase, u be domosdoshmeri per keta artiste shqiptare, krijimi dhe kultivimi i nje lloj ndergjegjeje kombetare, apo i nje fare strehe etnike-kolektive (permes artit) ku nuk do te ndiheshin te vetem dhe ku ndoshta do te gjenin prehje edhe frikerat e tyre ekzistenciale.
Spiro Kristo "Femijet" (oil on canvas, 193 x 205 cm, 1966)Shohim nga kjo gjenerate artistesh nje mori veprash ku nevoja per te himnizuar krenarine kombetare dhe afshet patriotike, shpesh here ia kalon edhe deshires per te krijuar dhe per t'u shprehur nepermjet procesit te krijimit. I shohim tek konsumohen mes shablloneve vizive si "Ngritja e flamurit", apo "Lidhja shqiptare e Prizrenit", tek figura kombetare si Gjergj Kastrioti apo Ismail Qemali, dhe nuk arrijme te kuptojme se c'vlere kane dhe cdo te mbetet nga te gjitha keto.
Nese arti i madh permes universalitetit te tij kthehet ne prone globale, nese Homer, Aeschylus dhe Aristophanes jane burim frymezimi -sot disa mijera vjet me vone; nese Leonardo dhe Michelangelo, Shakespeare dhe Dante Alighieri, Tiziano dhe El Greco, Goethe dhe Voltaire, Balzac dhe Victor Hugo, Picasso dhe Matise, pershkruajne permes artit te tyre dhimbjen/endrrat njerezore dhe u drejtohen te gjitheve; edhe atij fshatarit vogelush dhe te pangopur ne Kolumbi, qe me vone do te behej nje nga penat me te medha te njerezimit -me emrin Gabriel G.Marquez, edhe atij djalit te zbehte por me mendje te ndritur nga Algjeria qe e therrisnin Albert Camus, edhe asaj shqiponjes amerikane qe degjonte ne emrin Hemingway, edhe atij "djaloshit gjirokastrit" qe dinte te rrefente bukur por qe nuk shihte perpos hundes se tij; pra nese arti i vertete eshte pasuri e cdo individi kudo ne bote, mund te themi me gojen plot se problematikat dhe sirenat nacionaliste qe uzurpuan artin shqiptar dhe qe rrenjet i kane kryesisht ne Periudhen e Pavaresise, shume pak gjera jane te afta te thone jashte kontekstit te tyre propagandistik dhe kombetarist.
Dhe dicka tjeter, nuk ekziston ne historine e artit as edhe nje veper e vetme, e rendesishme, e cila te jete e mbrujtur nga dogmatizmi nacionalist dhe njekohesisht te jete edhe e vlerte. Zakonisht keto pune qe shfrytezojne artin, por nuk jane art, ndrydhen brenda limitesh dhe shabllonesh etnike dhe u flasin nje grupi teper te vogel njerezish, pa mundur te shkojne me tutje. Ekzistojne vepra qe u bazuan mbi ngjarje dhe konfrontime kombetare, duke marre shkas nga to por qe nuk mbeten aty, te cilat flasin per arketipe dhe problematika gjithenjerezore. Me vijne nder mend "Liberty Leading the People" e Eugene Delacroix, apo "Guernica" e Picasso-s. Vepra te cilat moren tharmin nga shqetesime kombetare, por qe e shtjelluan problemin ne nje aspekt me te gjere, nen nje prizem human dhe mbarenjerezor.
Spiro Kristo "Zoter te Vendit" (oil on canvas, 230x193 cm, 1969)***
Periudha e Realizmit Socialist eshte edhe me ekstremja per sa i perket dinamikes veteshkaterruese dhe ndikimit qe pati ne shoqerine shqiptare. Retorika nacionaliste me kalimin e viteve u rrit e hodhi shtat, duke u pasuruar me elemente te tjere si nocionet e militantizmit, krenaria per racen, percmimi per gjithcka te huaj, hyjnizimi i boshtit ideologjik komunist, zhveshja nga nevoja per te eksploruar boten emotive, krijimi i nje individi qe nuk eshte e nevojshme te mendoje apo te ndjeje, porse te jete nje percues i mire i doktrines se kuqe alla-shqiptarce. Te gjitha keto se bashku me nevojen e sistemit komunist per te perdorur artin si nje mjet teper efikas propagandistik, si nje opium letargjik, shpirteror dhe mendor, bene qe rezultatet e ketij eksperimenti te farketojne vertet monstra ne shoqerine shqiptare.
Dhimitraq Trebicka "Pas Qitjes" (oil on canvas, 150 x 152.5 cm, 1973)Kudo ne veprat e kesaj periudhe do te dallosh njerez te armatosur deri ne gryke, me thika e me shpata, me pushke e kallashnikove, me topa e me tankse, brenda keshtjellash te fortifikuara dhe bunkeresh te pafund. Personazhet e pikturave, e skulpturave, e grafikave dhe vizatimeve ngjajne si te fantaksura, si zobi. Here si te pajeta, si mekanizma te pashpirta te kontrolluara dhe te komanduara nga tjeterkush, here te perhumbura ne pritje te nje armiku imagjinar qe s'ka per te ardhur kurre, here inatcore, e here me nje buzeqeshje groteske dhe te pakuptimte ne fytyre, tek shtrengojne pushket dhe shpatat (1).
Vilson Halimi , "Shoke Lufte, Shoke Jete" (oil on canvas, 139 x 202.5 cm, 1974)Dhe ne kete atmosfere militare kur ne nje dore mbahej kazma dhe ne tjetren pushka, erdhi ne jete edhe Njeriu i Ri Shqiptar. E ardhmja. Regjimi komunist investoi tek ky filiz i ri i se ardhmes. Pasi dogji cdo objekt mesjetar dhe pasmesjetar kulti, pasi shkermoqi dhe shtypi nen thundra totalitare cdo percapje te te porsaardhurit ne jete per te jetuar, e vendosi ate ne inkubatorin ideologjik te pergatitur posacerisht per te. E padyshim ne nje bote tejet te mbyllur, te izoluar nga gjithcka dhe kushdo, te filtruar dhe te thate, arti kishte nje rol teper paresor ne formimin e trashegimtarit. Femijet mesoheshin qysh ne djep te mbanin pushke dhe kobure nder duar, te luftonin me shpata, te visheshin si partizane dhe te vrisnin ne te njejten kohe sa me shume kolonizatore greke, gjenerale romake, pashallare turq, prifterinj ortodokse, fashiste italiane, naziste gjermane, vetadministrues jugosllave, revizioniste ruse, batakcinj kineze e imperialiste amerikane. Gjithe bota ishte perballe. Njeriu i Ri hidhte valle, i vetem, ne goje te ujkut dhe dihet qe ujku do plumb...
Naxhi Bakalli "Luftetare te Lidhjes" (oil on canvas, 1981)Realizmi socialist shqiptar ne artet vizive mbante mbi supe nje barre teper te madhe te eksperimentit historik me brezat e lindur ne epoken e totalitarizmit komunist. Helmi i hedhur (demagogjik dhe propagandistik) ne shpirtrat e tere atyre brezave, mbi armiqte qe na kane hale ne sy, si dhe mbareshtimi i instikteve me te egra nacionale qe levrinin nga poshte shoqerine shqiptare, ka bere te pillen sot perbindesha te frikshem obskurantist, shpesh here te paafte te mendojne dhe shijojne boten ndryshe nga c'jane mesuar ta perceptojne ate qysh ne femijeri. Nuk eshte aspak cudi nata nacionaliste qe kalon shoqeria dhe njeriu shqiptar, kudo qofte ai. Duhet durim dhe shprese se dikur do te agoje...
Zef Shoshi "Isa Boletini me Trima" (oil on canvas)[ p.s. (1) -Kur flasim per artin shqiptar te realizmit socialist, flasim per atmosferen mbizoteruese, kushtet ku hodhi shtat dhe rolin qe luajti. Sigurisht qe ne kete atmosfere te mykur, nuk mund te perfshihen artiste si Edison Gjergo, Edi Hila, apo Gazmend Leka, pasi realiteti artistik i tyre ishte paralel, periferik dhe aspak qendror ne corben propagandistike qe mbizoteroi per afer pesedhjete vjet ne Shqiperi. Sa per fazen e katert, ate te pas viteve 1990, do te jete objekt analize ne shkrime te vecanta. ]
-1.gif)
