Mbi Mitologjine Vizuale ne Imazhit e Gjergj Kastriotit -Skenderbeut

Marin Barleti "Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis" (etching on paper, 1506-1510)

Ne vazhden e debatit mjaft interesant te zhvilluar ne ambientet intelektuale shqiptare mbi figuren e Gjergj Kastriotit -Skenderbeut, si edhe mbi nevojen per nje perqasje te re historike te ketij personaliteti kaq kompleks, larg fanfarave nacionaliste dhe sirenave mitformuese, ndjeva nevojen te them dy fjale mbi fenomenin, nen prizmin e vezhguesit te historise se artit. Le te perpiqemi te analizojme ne baze te atyre sa dime mbi heroin mesjetar, imazhin figurativ qe ushqejme per te.

Cristofano dell’Altissimo "George Castrioti" -Uffizi Gallery, Florence (oil on canvas, 16th Century A.D.)

Duhet ne radhe te pare te themi se roli i arteve figurative, i gjurmeve historike vizuale, per dokumentim dhe analize, per te kuptuar dhe te shtjelluar, si edhe per interpretimin e periudhave te ndryshme historike, eshte padyshim paresor. Eshte nje nga mjetet me te rendesishme ne duart e nje historiani ne studimin, njohjen dhe sendertimin historik te se shkuares. Keshtu per shembull, nese duam te njohim mendesite e njerezve qe rronin ne periudhen klasike te antikitetit grek, kush me mire se sa arti i Praxiteles, apo i Pheidias do te na vinte ne ndihme per te bere dicka te tille? Nese do te tentonim sadopak te shpjegonim boten ne periudhen e Rilindjes Italiane, kush me mire se Leonardo e Raphael do te mund te na fliste per te?
Qe t'i kthehemi temes ne fjale, ne analizen apo perpjekjen tone per te zhveshur figura te tilla historike si Gjergj Kastrioti nga aureolat mitologjike dhe kostruktimet hyjnizuese te cdo tipi, qe shume pak lidhje kane me identitetin e tyre njerezor, mendoj se eshte i domosmoshem edhe hulumtimi i te gjithe gjurmeve historike qe kane mberritur tek ne nga fushat e arteve pamore.

George Castrioti (etching on paper, 1533)

Duke vezhguar me kujdes keto gjurme, te shprehura ne pikture, gravure, e skulpture, mund te themi se dy jane kategorite e medha vizuale te cilat marrin jete. E para eshte ajo kategori dhe ai informacion historik kryesisht europian por edhe turk, e cila bazohet qysh ne periudhen ne te cilen rrojti Kastrioti, dhe qe kryesisht vjen permes pikturash, gravurash, apo medaljesh. Kategoria e dyte eshte vizioni shqiptar mbi Skenderbeun, te cilin e hasim me nje larmi te madhe gjinish artistike, dhe qe daton ne Periudhen e Pavaresise (1912), vazhdon ne Periudhen Socrealiste, per te mberritur deri ne ditet tona. Ashtu sikurse duket qarte edhe nga portretet e prura ketu, keto dy grupime jane teper divergjente, me kahje te kunderta, perqasje-problematika dhe identitete tejet te huaja ndermjet tyre.

  Augsburg -M. Manger, J. Praetorius "George Castrioti" (etching on paper, 30 x 19,5 cm, 1600-1602)

Ne grupin e pare dominon portreti i Galerise Ufici (Uffizi Gallery), qe mendohet se eshte veper e piktorit italian Cristofano dell’Altissimo (shek. 16), dhe nje kopje e portretit autentik te piktorit Gentile Bellini (1429-1507) -bashkekohes i Gjergj Kastiotit. Po keshtu mund te flasim edhe per gravuren e cila botohet në librin e Marin Barletit, dhe e cila mendohet se eshte kryer prej një vizatimi direkt nga natyra (1).

Pra behet fjale per prurje artistike qe identifikohen me periudhen ne cilen rrojti heroi yne, ose se paku me perafri kohore shume here me te madhe se ato te fazes se dyte. Flasim kryesisht per keto dy vepra, pasi kuptohet qe sherbejne si prototipe per gravurat dhe pikturat e tjera qe i ndeshim ne mjaft vende europiane, dhe qe mberrijne deri ne shekullin e tetembedhjete. Karakteristikat dalluese te ketyre puneve na nxjerrin ne pah nje figure fisnike, qe shume bukur te kujton nje princ mesjetar europian, nga ata te cilet hasim shpesh ne portretet e mjaft personaliteteve te oborreve mbreterore te kohes, me trajta te buta, me veshje qe deshmojne shtresen te ciles i perket dhe shijet perendimore. Ne te tera portretet veshtrimi i kthjellet na flet per nje njeri me shkalle te larte inteligjence, por ka edhe raste si per shembull ne portretin e Uffizi-t ne te cilin veshtrimi behet me i thelle, me i larget, zbutet, duke konturuar keshtu ne fytyre edhe ndjesi te tilla si shqetesimi apo pafuqia. Verejme hunden e kerrusur, majuce, rrudhat rreth syve, mjekren qe derdhet butesisht mbi kraharor.

Spiro Xega "Scanderbeg" (oil on canvas, 1913)

Ne kundershti me te tera keto grupi i dyte na zbulon karakteristika teresisht te tjera, mbi rolin e ri qe duhet te luante Kastrioti i madh, edhe pse i vdekur, ne jeten e shtetit te sapoformuar shqiptar. Rizbulimi i kesaj figure sigurisht qe lindi si pasoje e nevojave te kohes dhe ndryshimeve gjeopolitike ne ballkan, me krijimin e shteteve te ndryshme, nen kontributin e Rilindjes Kombetare Shqiptare ne letersi, dhe mori forme ne Periudhen e Pavaresise ne artet figurative. Jane nje sere autoresh si Spiro Xega, Jorgji Panariti dhe te tjere, por kthesa kryesore, artisti qe do te ndikonte breza te tere pasardhesish, dhe qe do t'i jepte shprehje vizive nevojave nacionale dhe imediate te kohes, do te ishte padyshim Odhise Paskali me bustin Skenderbeu (1939). Jane teper interesante fjalet e Paskalit: "...Vendi i artistit shqiptar ishte fusha e betejës. Kurrkush nuk la shpatën as për të gdhendur në shkëmb qoftë edhe vetëm një nga pupuratë e mrekullueshme, as syrin shqiponjë, as krahun çelik të heroit vigan e kurdoherë fitimtarë. (O. Paskali, Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, vëll.I, f.550. Tiranë, 1969) " (2)

Odhise Paskali "Gjergj Kastrioti Skenderbeu" (bronze, 1939)

Papritas imazhi i heroit mesjetar beri kthese konceptuale 180 gradeshe. Zhveshi rrobat e mendafshta aristokratike europiane me te cilat paraqitej deri atehere dhe veshi jelekun e hekurt, hoqi kapelet italiane dhe vuri perkrenaren me shqiponje ne koke, po keshtu tiparet u mprehen dhe pamundesite e plakut qe veme re ne gravurat e meparshme u zhduken si me magji. Hunda kurrizore u pre si me thike duke u bere me pingule, rrudhat u fashiten, sigomatiket u theksuan kercenueshem, dhe vetullat e shuara ne portretin e Uffizi-t u shumfishuan dhe u hakerryen perpjete. Fytyra e qafa u mbushen gjithe muskuj, syte leshuan xixa, dhe mjekra u tendos ashpersisht. Pas kesaj plaku i urte u zhduk dhe vendin e tij e mori heroi vigan, syshqiponje, e krahe celik, fitimtari i perjetshem. Me kete retushim historik jo vetem te tipareve te jashtme, por edhe te gjithe imazhit dhe pjeseve te karakterit njerezor te Kastriotit, te cilin hasim tek veprat e fazes se pare, fillon edhe epoka e mitit, ajo me te cilen u brumosen breza te tere shqiptaresh, dhe qe ndikoi totalisht tere artistet pasardhes te cilet operuan mbi kete teme.

Guri Madhi "Turqit Dorezojne Armet" (oil on canvas, 1959)

Dhe qysh atehere, nuk na ben me pershtypje kur shohim permes trajtimeve te ndryshme ne pikture e skulpture, per afer shtatedhjete vjet, veshtrimin e cakerdisur, gjithe urrejtje te heroit kombetar; as nuk na ben me pershtypje qe piktoret te cilet u moren me kete teme, konkuronin me njeri tjetrin se kush do te vendoste me shume koka te prera turqish perfund kembeve te Skenderbeut -llereperveshur; as nuk na ben me pershtypje fakti se jemi mesuar te shohim gjithnje heroin mesjetar te ngrehur si gjel gati per kacafytje; as nuk na ben me pershtypje pse vrame anen njerezore te kesaj figure kaq komplekse?! Pse vrame valle ate plakun e urte te gravurave te hershme, dhe ne vend te tij krijuam imazhin e nje krijese gati gati te pashpirt, e cila vertitet ne hapesirat tona shpirterore dhe pamore me nje shpate te pergjakur si te kerkoje shpagim?! Dhe me e frikshmja eshte se kultivojme tek femijet tane qysh ne vegjeli kete imazh gjakatar si te vetmen te vertete absolute, dhe te vetmen vlere te pakundershtueshme.

Fatmir Haxhiu "Me Shpate ne Dore" (oil on canvas, 550x450 cm, 1978)

Personalisht, kurre nuk kam besuar tek shpata. Kurre nuk kam besuar tek nocionet dhe qeniet militare. Asnjehere nuk kam pasur adhurim per Aleksandrin e Madh, as per Napoleon Bonaparte-in. Gjithnje adhuroja njerezit e dijes, te kultures e artit, Homer-in, Goethe-n, Balzac-un. Nese ka dicka per te cilen me vjen keq nga gjithe ky udhetim permes arteve vizuale, eshte fakti se aty ne vitin 1939 vrame ashtu ne menyre naive anen e thyeshme, te prekshme, njerezore te Gjergj Kastriotit, dhe mbushem endrrat tona me frytet e produkteve mitologjike te kaloresise me te skajshme mesjetare. Shpresoj se do te vije nje dite kur arti shqiptar do te shkunde nga supet kete sindrome nacionalizmi primitiv, dhe do te cliroje pergjithnje shpirtin e ngecur pas imazheve te ngrysura dhe te vrazhda te Gjergj Kastriotit- Skenderbeut.

Naxhi Bakalli "Perballimi" (fresco painting, 18.4 x 5.6 m, 1982)

***

[ p.s. (1), (2)- Ferid Hudhri "Zgjidhet enigma e portretit autentik të Skënderbeut" ]

Nga Kazmat tek Buldozat

Fotografia e marre nga gazeta Shekulli (1.2.2009)

Duke lexuar shtypin shqiptar te diteve te fundit nuk ka si te mos te te beje pershtypje lajmi mbi heqjen nga qendra e qytetit te Shkodres e kompleksit skulpturor me titull "Pese heronjte e Vigut", veper kjo e skulptorit Shaban Haderi. Nje njoftim ky qe gjendet edhe ne artikullin e gazetes Shekulli me titull Shkodër, bashkia shkul "5 heronjtë e Vigut" . Nje lajm i tille eshte ne fakt sa i cuditshem por edhe mese normal, po te shqyrtosh relacionet e arteve me "Njeriun e Ri" (te celikosur ne periudhen e diktatures nacional-komuniste shqiptare) dhe te pjellave e tij, te cilat kontrollojne jeten politiko-ekonomiko-kulturore ne shoqerine e sotme shqiptare. Nuk eshte e veshtire te kuptosh se zelli i papare i sistemit te dikurshem totalitar per te zhdukur dhe manipuluar cdo gjurme te hershme ekzistence te artit prehistorik, antik, paleokristian, mesjetar, e pasmesjetar, si edhe mania e shkaterrimit te gjithckaje qe mendohej se nuk ishte e perafert me konceptet dhe nocionet komuniste, natyrshem u trashegua edhe ne ditet e sotme. Ai zell qe beri diku aty nga fundi i viteve "60 ne Shqiperi te kryhej nje genocid i papare shpirteror, kulturor dhe fetar, ajo demagogji e cila solli ne jete njerez-perbindesha, te paafte te bashkejetonin me asgje dhe me askend qe i kundervihej llogjikes dhe bindjeve te tyre politike, eshte mese e qarte se eshte ende gjalle, dhe fatkeqesisht e gjithepushtetshme ne realitetin e sotem shqiptar. Dhe s'ka si te jete ndryshe, pasi ne cdo segment te jetes pastotalitare shqiptare shohim te njejtat figura dhe te njejten kaste politiko-ekonomike, e cila kontrollon jeten e vendit, duke e denigruar ate dhe duke i marre frymen me te njejtin entuziazem kriminal qe e karakterizonte edhe ne periudhen e dogmatizmit te pashoq komunist.

Michel Setboun "Berat, Albania" (Photography, 1980)

Une vete, jam nje artist i cili ka ngritur zerin ne shkrime te meparshme perkundrejt dogmes famekeqe te Realizmit Socialist dhe pershtatjes se saj per afer 50 vjet ne ambientin shqiptar, por nuk mund te pranoj kurrsesi barbarine dhe kanibalizmin e sotem mbi ato gjurme te mbetura te shprehjes se socrealizmit. Me mire nje shoqeri me nje art te vaket dhe medioker, sesa nje shoqeri e privuar nga cdo gjurme qofte edhe e mefshte e tij. Popujt qe nuk mesojne nga e shkuara, apo edhe nga gabimet e tyre, nuk mund te ecin kurre perpara. Realiteti totalitar nacional-komunist shqiptar kishte specifikat e veta, kishte jetegjatesine e vet, ndikimin e tij mbi breza te tere njerezor. Nese do te mbyllim syte duke supozuar se nuk ka ndodhur kurre, apo do t'a injorojme pa mundur te reflektojme mbi fenomenet, karakteristikat, problematikat, demet, potencialet konstruktive dhe shkaterruese qe permbante, si edhe shkaqet e degradimit te ketij realiteti famekeq, asnjehere nuk kemi per te perparuar si individe apo bashkesi njerezish.

Nese shoqerite njerezore, gjithnje kur benin hapa perpara, do te asgjesonin gjithcka qe i perkiste te shkuares, asgje sot nuk do te kishte mbetur per te na lidhur me te. Sikur greket e lashte te shkaterronin gjithsa i perkisnin qyteterimeve egjiptiane ne arkitekture, inxhinjeri e art, sikur romaket te shkallmonin gjithcka greke, sikur bizanti te shperbente gjithcka antike, sikur rilindja t'i vinte kazmen gjithckaje qe kishte ndodhur para saj, sikur iluminizmi e romantizmi t'i vinin zjarrin veprave te rilindjes, e realizmi atyre romantike, dhe keshtu me radhe, a thua do te kishim privilegjin per t'u njohur dhe per te folur per paraardhesit tane, per konceptet dhe mendesise e tyre?

Michel Setboun "Berat, Albania" (Photography, 2006)

Shoqerite njerezore, e natyrisht edhe artet perparojne ne saje te pervojes dhe mencurise qe koleksionojme nga e shkuara, ne saje te deshires per te mos ngelur ne vend, etjes per risi dhe dije, ne saje te sakrificave dhe kembenguljeve per progres, nga ndergjegjesimi dhe analiza e rrugetimeve qe kemi bere per te arritur aty ku jemi, por edhe nga besimi ne nje te ardhme sa me te mire .

Fatkeqesisht ky agim i shekullit te '21, te pakten per realitetin shqiptar, ka shijen e plogesht te gjysmes se dyte te shekullit te kaluar. Kane ndryshuar thjesht ngjyrat dhe kahjet politike te kastes ne pushtet, jo lojtaret, as rregullat e lojes. Hegjemonia e pushtetit, si gjithnje prepotente e mbytese, dhe individi i pazot t'i perballet. Ne malet e Beratit tani qe kane filluar te zbehen gjurmet e corbes totalitare te diktatures se shkuar, shquajme trajtat e qarta te diktatit te ri. Kesaj radhe -permes "Coca Cola"- hegjemonia autoritare qe na qendron si cekan mbi koke, nuk ka karakteristika periferike, por globale. Dhe ndonese flamuj te rinj valeviten qiejve -me ngjyra marramendese dhe aureola genjeshtare, dhe ndonese ne te tjere zotera na duhet te besojme, dhe ndonese kudo predikohet se rrojme nje epoke te re ne marredheniet tona ndernjerezore, se di pse thelle brenda meje -tek shoh ekskavatore te hedhin poshte vepra arti- ndjej te njejtin zhgenjim dhe te njejten pamundesi per t'u perballur e vepruar, me ate qe provuan gjysherit e mi aty ne fund te vitete '60 tek shihnin revolucionet kulturore shqiptare (me origjine sovjetike e kineze), dhe tek ishin te detyruar te mbanin "buzagaz" ne njeren dore kazmen e ne tjetren pushken, per te siguruar vazhdimesine formale dhe ekzistencen trupore ...

Pa Gravitet

Toni Milaqi "Between Albania and Greece" (acrylic on canvas, 80x60 cm, 1995)

Emigracioni gjithnje, e sot me teper se kurre, ka qene dhe eshte nje fenomen teper i mprehte i shoqerise globale, por edhe i atyre periferike. Nje plage sociale, e cila permban ne vetvete potenciale teper te medha kontradiktash politike, ekonomike, morale, fetare e njerezore. Eshte e veshtire te lindesh diku dhe per shkak te nje sere faktoresh te ndryshem te jesh i detyruar te braktisesh vendin tend, ne shprese te nje jete me te mire, ne kerkim te tokes se premtuar. Dhe pikerisht ne momentin kur le pas dheun ku erdhe ne jete, ne momentin kur ndjen se graviteti me token ame zbehet, dhe se rrenjet solide qe te ushqenin fillojne te keputen nje nga nje, atehere ti si njeri ke humbur -dashje pa dashje- prej ekzistences tende lidhjen tokesore. Provon dyzimin emotiv, duke u kthyer ne nje krijese te ajert. Pa gravitet, pa peshe rendese, anashkalues, nje pluskues i realiteteve shteterore dhe nacionale, i huaj per to dhe shpeshhere i padeshirueshem ...

Kohe Moderne

Toni Milaqi "The Sixth of December 2008" (acrylic on canvas, 120x90 cm, 2009)

Shpeshhere duhet te pranojme se ka momente ne jete te cilat te udhehequra nga ritmet marramendese te menyres tone te jetuarit na rreshkasin neper duar, pa mundur dot te rrokim esencen e gjerave, ne paaftesi per t'u thelluar ne analizen e fenomeneve dhe dukurive qe na perqarken. Kohe pas kohesh verejme vetveten tek sforcohet ne nje turravrap te cartur per permbushjen e nevojave tona konsumatore apo utilitare, te instikteve tona te egra apo te kushtezuara.

Pikerisht ne tilla caste kur kupton pafuqesine si edhe limitet e tua ekzistenciale, kur kupton se prej stafetes ne te cilen merr pjese, asnjehere nuk ke per te dale fitues, kur kupton se minutat e tua aq te vlerta shperdorohen kot, se rruga permes te ciles rend eshte e pakrye, dhe se mundesia per te prekur kordelen e finishit (Itaken e enderruar) eshte vrare qysh ne lindje, pikerisht atehere te vjen ne ndihme arti, si menyre per te analizuar boten dhe per t'i dhene sadopak vlere diteve te tua.

Dhe ne te tilla momente kur zhvishesh nga vogelsite jetesore dhe hedh syte thelle brenda gjithesise tende, kur perpiqesh te hulumtosh raportet e shoqerise ne te cilen gjallon apo ato ndernjerezore, ambjentin rrethues dhe frikerat, ankthet, nevojat e deshirat e tua personale apo kolektive, ne te tilla momente kupton se ndjesia qe provon e jetes se marre dhe gjitherrembim eshte teresisht e genjeshtert dhe mbi te gjitha ekziston si e tille vetem ne koken tende. Ne caste te tilla duke lexuar veprat e mjeshtrave te se shkuares, kupton se asgje s'eshte e re, e se asgje s'ka evoluar. Kupton se dhuna e pushtetit eshte gjithnje e njejte, se shtypja, shfrytezimi dhe pangijshmeria e grupeve te caktuara njerezore ndaj te tjeresh, per fame e pasuri, teresisht te pandryshueshme. Ndryshon letra mbeshtjellese, shija e karameles perbrenda - gjithnje e njejte, e lashte, autoritare, prepotente, arrogante, solide, aspak e cenuar, dhe fatkeqesisht e paprekshme.

***

Francisco de Goya "The Second of May 1808" (oil on canvas, 255 x 345 cm, 1814)

Ne gjashte dhjetor te 2008 fale brutalitetit te klases ne pushtet, dhe sigurisht edhe te zagareve institucionale te saj, u vra ne Athine 16 vjecari Aleksis Grigoropoulos. Menjehere Greqia u perfshi nga nje vale zemerimi dhe dhune, kete radhe popullore. Vrasja e Aleksit nuk ishte shkaku, ishte padyshim preteksti. Ishte ai pretekst qe beri te shpertheje revolta, indinjata, percmimi, kundervenia e drejteperdrejte e rinise greke ndaj sistemit te sotem social, ekonomik e politik, ndaj sistemit te sotem te vlerave. Ishte njejta revolte qe ndjene te rinjte europiane ne Genova (2001) me vrasjen e Carlo Giuliani-t. E njejta revolte me te rinjte e Amerikes Latine apo ata franceze, me ata palestineze apo ata afrikane. Nje bote ne flake, e cila na djeg per sa gjalli per dite e me shume ...

Piktura ime "The Sixth of December 2008" eshte nje nevoje per te folur per keto dukuri. Jo rastesisht jam ballafaquar me Francisco de Goya dhe punen e tij "The Second of May 1808" , e cila u referohet ngjarjeve te vitit 1808 ne Spanje. Dyqind vjet qysh atehere. Lame mbrapa kuajt dhe ngasim motore e makina, lame pas shpatat, per te perdorur arme automatike apo gazra kimike. Ne thelb esenca eshte e njejte. Nevojat ekspansioniste te superfuqive ushtarake gjithnje te pangijshme, dhe dhuna e pushtetit gjithnje aktuale.

Dyqind vjet dhe asgje s'ka ndryshuar. Kur valle do te zgjohemi prej ketyre endrrash te shprishura?