Epilog

Toni Milaqi "Are you An Anarchist?" (acrylic on paper, 69.5x49.5 cm, 2010)


Artisti ështe qënie kryeneçe. Anarkiste. I lirë, brenda burgut të krijuar posaçërisht për të.  Nuk mund të jetë vegël e askujt. Nuk mund të jetë çirak i asnjë mekanizmi politik, social, a ekonomik.
Artisti ështe vetshkatërrues. Në kërkim të dritës, si ajo fluturza e natës që i përqarket furishëm llampës elektrike, derisa ti digjen krahët e më pas të shuhet. Eshtë romantik, deri në shpërfillje. Eshtë naiv deri në dhimbje. Eshtë i fortë si çeliku i cilësisë më të lartë. E njëkohësisht i thyeshëm si qelqet më delikate. Është kështu, jo sepse e do por sepse nuk mund të jetë diçka tjetër.
Të gjitha modelet e tjera që serviren sot si shprehje e potencialeve artistike, s'janë gjë tjetër veçse nevojat e kamufluara të tregjeve të artit dhe të mafjes social-politike në pushtet për dominimin e hapësirave pamore.
Artisti s'mund të jetë puthadorës i shtetarëve, as punonjës i zellshëm i mekanizmit propagandistik të klasës politike. Nuk mund të merret me numërimin e fasadave të ndërtesave shumëngjyrëshe, brenda të cilave politikanë tejet të dyshimtë fshehën korrupsionin ekonomik e politik apo mizerjen sociale të shoqërisë të cilën udhëheqin.
Artisti është skifter i egër, nuk është pulë oborri prej të cilës presim të bëj vezën e përditshme. Eshtë opozitar, jo sahanlëpirës i klikave të ndryshme. Nuk mund të jetë konservator, frikacak, i manipulueshëm, e komercial. Nuk mund të jetë lodër e askujt. Ky është nocioni im për artin dhe artistin. Ky është edhe qëndrimi im në lidhje me subjektet e trajtuara këtu në blogun "Arti në kohërat e Kolerës", të cilat kanë në qendër të tematikës së tyre artet vizuale.

***

P.s. Ndjej se proçesi i trajtimit të problematikave në fjalë, në mediumin e blogut, e plotësoi ciklin e tij jetësor. Ju falenderoj të gjithëve që bashkëbiseduat me mua, që më lexuat dhe më lexoni përditë. Shpresoj që ky komunikim të ketë ngacmuar, të ketë hapur dritare të reja në këndvështrimin mbi artet vizuale dhe të ketë qënë i frytshëm për ata që rruga  i solli  në këtë blog. Ndersa miqte e rinj i pershendes ne radhe te pare dhe se dyti ju uroj lexim te kendshem te materialeve te ketij bllogu.

Gjithë të mirat!
Toni Milaqi (Athinë 2010)

Baballarët Trimosha

Hasan Nallbani "Aksionistja" (oil on canvas, 1966, G.K.A. Tiranë)

Ku shkuan vallë femrat me përngjasi burri të artit figurativ shqiptar? Femrat me muskuj peshëngritësi? Me gjoks djaloshar, me këmbë leshtore, e fytyra me mjekërr? Ku humbën duart e tyre të çelikta e grushtat komunist, pushkët e automatikët, lopatat e kazmat, mistritë e drepërit, kovat e kazanët, tullat e llaçi?
Ku shkuan vallë krijuesit e atyre krijesave hermafrodike, përse kanë kaq shumë turp për to?
Përse baballarët e djeshëm të arteve figurative shqiptare, kur prezantojnë krijimtarinë e tyre ndër vite, në libra e albume, në gazeta e revista, në televizione e lidhje interneti, harrojnë të na flasin për shplarjen 45 vjeçare të trurit nëpërmjet artit?  Përse s'na flasin për rolin që ata luajtën përgjatë dekadash të tëra në formimin e moralit të turmës?
Përse i vranë me kaq lehtësi imazhet e ashtëquajtura femërore me të cilat na bombardonin nga mëngjesi në darkë për dekada e dekada të tëra?

Sotir Capo "Prodhuesja e telave elektrik" (oil on canvas, 1969, G.K.A. Tiranë)

Spiro Kristo "Brigadierja" (oil on canvas, 1976, G.K.A. Tiranë)

Bardhyl Dule "Ndërtuesja" (oil on canvas, 1971, G.K.A. Tiranë)

Isuf Sulovari "Mjelsja" (oil on canvas, 1971, G.K.A. Tiranë)

Odiseja e një Pikture

Toni Milaqi, Study for "Sweet Dreams" (pencil on paper, 21x29,7 cm, 2010)

"Sendet s'janë gjë tjetër, veçse hije të ideve" (Platoni).
Në këtë sens edhe veprat e artit, s'janë gjë tjetër veçse gjurmët e atyre sa mendojmë dhe të atyre sa ndjejmë në momente të ndryshme kohore, nën trysninë e një sërë faktorësh të rastësishëm vendor, historik, social, politik, kulturor, ekonomik, filozofik, moral, spiritual, metafizik, e estetik.
Rrugëtimi i ngjizjes dhe më pas i mbrujtjes së idesë fillestare, në punën time "Sweet Dreams" është pikërisht një argument më shumë në relacion me "luftën" time personale për të krijuar dhe për ti dhënë jetë një ideje të caktuar...

Toni Milaqi"Sweet Dreams"(work in progress (I), oil and acrylic on canvas, 120x90 cm, 2010)

Toni Milaqi"Sweet Dreams"(work in progress (II), oil and acrylic on canvas, 120x90 cm, 2010)

Toni Milaqi"Sweet Dreams"(oil and acrylic on canvas, 120x90 cm, 2010)

Udhëheqës të Trashëguar

"National Gallery of Arts", Tirana, Albania" (photo by Toni Milaqi, 2010)

Pushimet verore të këtij viti i kalova në Dhërmiun piktoresk. Do të ishte absurde për mua të udhëtoja në Shqipëri pa mundur të endem qoftë edhe për pak në Tiranë. Loja mes dashurisë dhe urrejtjes për ato që ofron qyteti im i lindjes, gjithnjë më shoqëron sa herë gjendem aty. Dy ditë të tëra në Tiranën e zhurmshme. Dy ditë mes nostalgjisë, dhe pluhurit. Mes kujtimeve, dhe kaosit urban. Mes ndërtesave që të lidhin me fëmijërinë, dhe të tjerave, të reja, tërësisht të huaja për ty. Mes nevojës që ke për vendin tënd të lindjes, dhe brutalitetit që ofron sot çdo frymëmarrje e tij. Mes brishtësisë së emocionit dhe pragmatizmit së realitetit.
Eshtë e pamundur të jem në Tiranë, dhe të mos vizitoj Galerinë Kombëtare të Arteve.

Linja muzeale e Galerisë, e cila ndodhet kryesisht në katet e sipërme, funksiononte rregullisht. E ideuar personalisht dhe e trumpetuar me të madhe ndër media nga drejtori Rubens Shima si një projekt ambicioz i prezantimit të 120-vjet zhvillimeve në artin pamor shqiptar. Në fakt tek shëtisja pavionet e ndryshme, dy ishin konkluzionet më të qarta për mua. Varfëria dhe Korrupsioni.

Varfëria e prurjeve artistike. Sepse janë të pakta referencat e vyera në panoramën e artit shqiptar. Dhe fatkeqësisht këto referenca asnjëherë nuk luajtën rolin e lokomotivës në trenin e brejtur prej shabllonizmit ideologjik dhe strukturor. Gjithnjë periferike dhe të diskriminuara nga konjukturat politiko-ekonomike të kohës ë tyre. Shumë mediokritek krijues. Shumë amatorizëm. Shumë telajo të ngallosura. Të pakta vlerat.

Korrupsioni i menaxhuesve të artit shqiptar. Përmban brenda tij paaftësinë profesionale. Mosnjohjen. Të qënit epidermik. Mungesën e nevojës për studim. Eleminimin e së resë dhe të ndryshmes. Të vrarët e kreativitetit. Krijimin e një oborri, e një rrethi vicioz antivlerash dhe njerëzish, nga ku do të bëhet më e lehtë lufta për dominim politik dhe ekonomik në fushën e arteve vizuale. Por mbi të gjitha është fryt i kalbëzimit identitar të klasës politike që udhëheq.

Puna e ideatorit dhe kuratorit të kësaj linje muzeale, nuk e di pse më përngjason me atë ujin e disa çesmave në Tiranë, i cili pasi ke pirë dy gllënga, të bie si gur në bark. Të fryn. Të rëndon. Por s'të ngop dhe s'të shuan etjen. Kështu për shembull në Sallën e Realizmit Socialist mjaft prej veprave më përfaqësuese të korifejve të asaj periudhe mungonin. Të tjera të papesha zinin vende qëndrore ekspozimi, duke e bërë të pamundur shtjellimin në thellësi të fenomenit të soc-realizmit shqiptar.

Më pëlqyen

* "Femër Nudo"(1961). Punuar nga Sali Shijaku. Ndonëse nga fazat e para të piktorit, piktura në fjalë shquhet për një ndjeshmëri të lartë në trajtimin e subjektit. Gjysëmtonet. Mungesa e linjës. Shkrirja e materies. Butësia. Koloriti i ftohtë tek harliset me tonet rozë që nxjerrin kokat turpshëm. Dominimi, analiza e sensualitetit të kudogjendur femëror, krejt e huaj në artin shqiptar (me përjashtime të vogla, më vijnë ndërmend disa nudo nga Naxhi Bakalli). Erotizmi që rrezaton kjo punë, e bën atë unike brenda llojit të vet përmes atyre që na janë prezantuar dhe atyre që kemi parë nga brezi i piktorëve pjesë e të cilit është edhe Sali Shijaku.
* "Epika e yjeve të Mëngjesit"(1971), Edison Gjergo.
* "Metalurgu"(1971), Edison Gjergo.
* "Mbjellja e Pemëve"(1971), Edi Hila.
* "Vajza në pultin e komandimit"(1971), Llambi Blido.
* "Ndërtuesit e Hidrocentralit" (1971). Vepër nga Ismail Lulani. Një treshe portretesh me një kompozim mjaft solid e mjeshtëror. Modulimi i dinamikave të ngrohta tek fytyrat, konturohet hijshëm me trajtimin më të qetë, i përftuar ky përmes një prizmi disi kubist, të ambientit përreth.
* Përfaqësimi i Gazmend Lekës.

Nuk më pëlqeu

* Përzgjedhja e mjaft prej autorëve, por edhe e mjaft prej veprave të ekspozuara të cilat nuk janë përfaqësuese të autorëve përkatës.
* Mënyra sipërfaqësore e ndërtimit të tërë pavioneve, por veçanërisht e Sallës së "Pikturës dhe Skulpturës Moderniste", për faktin se mundësitë për kërkime, analizë, shtjellim e reflektim ishin tepër të mëdha.
* Konkludimi kuratorial -tejet i dështuar, mjeran, i nxituar, e i cunguar keqazi. Eshtë mëse e dukshme se këndvështrimi i ideatorit/kuratorit të "linjës së re muzeale" të G.K.A.-së përmban në vetvete një fashizëm që përkundet përmes paditurisë totale dhe cinizmit më ekstrem, në mënyrën e njohjes dhe evidentimit të vlerave të vërteta të artit shqiptar. Mungojnë mjaft artistë dhe vepra, të cilat duhet të ishin bërë objekt studimi, por edhe hallka esenciale në atë që quajmë arti i krijuar pas shembjes së komunizmit.

Pyetje Retorike

* Dilemë. Orion Shima merr pjesë si vëllai i drejtorit aktual dhe djali i drejtorit të mëparshëm, apo se kuadrati i lyer prej tij ka ndonjë vlerë artistike në vetvete?
* Alush Shima prezantohet në këtë sofër (prive, të sponsorizuar nga Partia Demokratike) si ish- drejtori i dikurshëm i G.K.A.-së, apo si i ati i drejtorit momental?
* Të qënit drejtor i Galerisë Kombëtare të Arteve është një titull i trashëgueshëm familjar, si bie fjala titujt mbretërorë?

Tek hidhja vështrimet e fundit në sallat e Galerisë m'u kujtua shija e fjalëve të ish- drejtorit të G.K.A.-së Genc Mulliqi në artikullin e gazetës Shekulli (17.4.2008) me titull "Pango-Shima, tranzicion-çamçakiz", ndërsa fliste për vartësin e tij të asaj kohe Rubens Shimën :

Nuk mund të jem vartës i një njeriu që e kam propozuar për
shkarkim nga puna për korrupsion",- tha Mulliqi, i cili u vuri në dispozicion
mediave një sërë shkresash, ankesash, raportesh e propozimesh, dërguar ministrit
Pango, apo strukturave të tjera të MTKRS-së, deri dhe kryeministrit Sali
Berisha. Bëhet fjalë për shkeljet që ka gjetur në punën e ish-nëndrejtorit
Shima, për dy edicione të Konkursit Ndërkombëtar "Onufri", për pjesëmarrjen e
Shqipërisë në Bienalen e Venecias, për çështje që lidhen me fatura
financiare." (Alma Mile)

Duke dalë prej dyerve të jashtme të godinës së Galerisë, ndjeva një afsh të nxehtë veror të më përshkojë të tërin. Eca në këmbë në drejtim të sheshit Skënderbej. Ecja me hapa të ngadaltë duke u përpjekur të kategorizoj mendimet e mia. Deri sa hasa atë. Monumentin e Heroit kombëtar. Heroi i madh legjendar m'u duk i vetmuar. I vogël. I plurosur. I zhuritur prej vapës së gushtit. Ndonëse vazhdonte të krekosej përmbi kalin e tij, kishte diçka absurde që e shoqëronte. Një gropë stërmadhe gjendej andej nga kish kaluar. Nuk kishte më gjelbërim, as lule ngjyraplot. As buzëqeshje fëmijësh. As pëshpërima çiftesh adoleshente të ulur nëpër stola. As blice fotografësh që duan të ndalin kohën. As aroma bredhash. As gurdullima shatërvanësh. Udhëheqësi sypetrit tanimë ishte fillikat. I braktisur. I pazoti të ndikojë dhe të frymëzojë kërkënd. Prapa tij shihje veçse gërmadha. Pirgje dheu, e tokë të thatë.
Pikërisht atëherë mendova se është koha kur udhëheqësit janë tërësisht të paaftë t'i prijnë turmës. Nuk e di pse në atë moment më erdhi ndër mend Berisha, pastaj Topalli, pastaj Pango, pastaj Shimajt, Ati, Biri dhe Vëllai...

Sali Shijaku "Female Nude" (oil on canvas, 1961)

Ismail Lulani "Builders of the Hydropower Plant" (oil on canvas, 1971)

Vilson Kilica "The Brigade Leading Women" (oil on canvas, 1972)

Çlirim Ceka "30 July 1978" (oil on canvas, 1979)

Petro Kokushta "The Assembler" (oil on canvas, 1979)

Orion Shima "Composition" (oil on canvas, 69.5x49.5 cm, 2001)

"The George Castrioti's Monument, Tirana, Albania" (photo by Toni Milaqi, 2010)

T'u Rrit Nera Zoti Berisha

The Prime Minister of Albania Mr. Sali Berisha (Photo by Këshilli i Ministrave)

Zbulimi i ri arkeologjik në Apolloni, që thuhet se pasqyron portretin e një atleti, apo aristokrati romak, është një ngjarje e bujshme për të gjithë adhuruesit e artit, dhe padyshim atyre të skulpturës në veçanti. Kemi të bëjmë me një bust të mermertë burri, të zhveshur, i cili i përket shkollës romake, dhe mendohet se daton në shekullin e dytë pas krishtit. Ajo që më ra në sy, në këtë atmosferë të hareshme, s'është gjë tjetër veçse deklarata e kryeministrit shqiptar Sali Berisha, e cila mund të gjendet edhe në faqen zyrtare të Këshillit të Ministrave. Thotë kryeministri ynë i dashur në fjalën e tij, e cila u mbajt në Muzeun Arkeologjik (Tiranë), në Qendrën e Studimeve Albanologjike:

“Vlerat e tij (e bustit) janë të jashtëzakonshme në rrafshin
krijues, skulptural, artistik, në rrafshin historik, por gjithashtu janë akoma më të mëdha, si dëshmi e përjetësisë së kombit shqiptar.”

Vrava mëndjen se nga i kishte parë vallë shqiptarët në shekullin e dytë të erës sonë, në Apolloni, lideri ynë politik, kërkova po kështu edhe për arbërorët, bile edhe për ilirët, përmes syve ngulmues të bustit të sapoardhur në dritë. Iu afrova atij. E pyeta edhe një herë përmes zallamahisë së turmës, me shqipen time më perfekte, nëse ndihej edhe ai një hallkë e "perjetësisë së kombit shqiptar" duke shpresuar se mos ndoshta nuk më kishte dëgjuar më parë. Vërejta në vështrimin e mikut të konturohej fillimisht lodhja, më pas apatia, bezdia, madje edhe revolta ndaj atyre dhjetra krijesave (sigurisht edhe ndaj meje) të cilat flisnin një gjuhë të pakuptueshme, dhe që në mënyrën më të pacipë nuk respektuan aspak udhëtimin e tij qindravjeçar. Diçka llomotiti latinisht nëpër dhëmbë, dhe u gurëzua sërish, duke gëlltitur kështu brenda tij edhe misterin e "përjetësisë shqiptare" të cilin kaq qartë kishte dalluar qysh në fillim kryeministri ynë i nderuar.

"Shqipëria është një vend i vogël, por me një pasuri të
jashtëzakonshme në gjirin e saj, ky territor ka njohur qytetërime të shumta, perandori dhe perandor, por ajo që e bën shumë të veçantë është se në të gjitha kohërat eci si një komb me identitetin e tij të sotëm." (Sali Berisha)

Duke u përpjekur të ruaj gjakftohtësinë, ndonëse pjesëmarrës edhe unë në sofrën nga ku lidershipi ynë na serviri çorbën e mësipërme, mendova thjesht se tanimë këto fjalë patetike nuk habisin kërkënd. Janë vazhdimësia llogjike e injorancës së klasës në pushtet në relacion me historinë në tërësi, por padyshim edhe me atë të artit, që në fund të fundit është edhe e keqja më e vogël. Bile do të shkoja edhe më tej, mendoj se pas tyre është kaq evident edhe manipulimi më flagrant i historisë. Zoti Berisha është pikërisht zëdhënësi dhe kultivuesi më konseguent i kësaj injorance historike, ashtu sikurse një pjesë dërrmuese e klasës politike, apo edhe e historianëve dhe historiografisë shqiptare. Degradimi i mjaft prej hallkave sociale, shtetërore, politike, ekonomike, kulturore në Shqipërinë e sotme mund të perceptohet më lehtësisht kur arrin të kuptosh ngritjen e vërtetë intelektuale të udhëheqësve që kontrollojnë jetën politike këto dy dekadat e fundit.
E atëherë më erdhi ndër mend shprehja se "Ky stan këtë Bulmet ka".

Roman bust from the 2nd century AD found at the Apollonia, Albania. (Photo by Press.Publiku.Com)

Mbi Natyralizmin në Pikturë

Achilleas Droungas "Nature Morte" (oil on canvas)

Asnjëherë nuk kam arritur të shijoj këndvështrimin natyralist/fotografik në pikturë. Gjithnjë më është dukur skrupuloziteti akademik një formë pompoze, e pakuptimtë, bajate dhe aspak kreative.
Sa për piktorët që ende sot lëvrojnë këtë formë të shprehjes, do t'i cilësoja si monotonë, me mungesë të theksuar fantazie, të paaftë, zanatçinj (në asnjë mënyrë krijues), të vdekur artistikisht. Po kështu, asnjëherë nuk kam kuptuar se përse duhet të kacafytet me telajon një piktor, për muaj të tërë, kur në të njëjtin konkludim vizual mund të arrinte me një shkrepje të vetme të aparatit fotografik?!
Të pikturuarit në mënyrë natyraliste/akademike/fotografike, mund të kënaqë syrin e pastërvitur të masës (e paditur, në pjesën dërrmuese të saj), por nuk mund të konsiderohet  Art.
Pikërisht sepse Arti nuk është një pasqyrë e vobektë, memece, e realitetit. Eshtë diçka tjetër, ndoshta një sferë paralele, që mund të ketë pika takimi me realitetin, por që nuk mund të jetë me asnjë kusht një kopje dydimensionale e tij.
Eshtë llava që na vlon përbrenda, ajo që na bën artistë. Eshtë dufi i shpirtit, marrëzia e unit...

CheapArt -Thessaloniki 2010 (ekspozita)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photo by Aris Roupinas, Jun 2010)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photo by "cheapart official page", Jun 2010)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photo by "cheapart official page", Jun 2010)

"CheapArt -Thessaloniki", Kodra former Army Camp, Thessaloniki, Greece (photo by "cheapart official page", Jun 2010)